حجاب، هویت زنانه و هژمونی ایدئولوژیک انقلاب اسلامی در گفتمان آیت‌الله خامنه‌ای

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

گروه علوم سیاسی، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران

چکیده

گسترش وسایل ارتباطی نوین و افزایش آمیختگی اجتماعی ایران با جامعه جهانی، ارتقای دانش زنان و اثرپذیری آنان از مکاتب فمینیستی و فرهنگ سرمایه‌داری در سال‌های اخیر، به نوع جدیدی از هویت‌خواهی زنانه در ایران دامن زده و مقاومت‌هایی را در برابر سیاست‌های فرهنگی دولت و اجرای احکام دینی از جمله حجاب پدید آورده است. به رغم اهمیت مواجهه دولت با این پدیده از نقطه نظر ثبات سیاسی و اجتماعی، بررسی رویکرد دستگاه‌های حاکمیتی ، حکایت از فقدان راهبردی عالمانه دارد. بی‌شک دیدگاه رهبری نظام در تدوین چنین راهبردی، تعیین‌کننده است. در این مقاله در پی پاسخ به این پرسش هستیم که با توجه به هویت‌خواهی‌های نوین زنانه و در راستای حفظ هژمونی انقلاب اسلامی، از منظر آیت‌الله خامنه‌ای چه مواجهه‌ای با پدیده بی‌حجابی مطلوب است؟ این پژوهش، بر اساس روش تحلیل مضامین شبکه‌ای و به صورت اسنادی انجام شده است. داده‌ها با بهره‌گیری از نرم افزار مکس کیودا و به صورت کدگذاری سه مرحله‌ای انجام شده و برای تایید قابلیت اعتماد یافته‌ها نیز از روش همتایی استفاده شده است. بر اساس یافته‌های این پژوهش، گفتمان رهبر انقلاب با شاخص‌های‌ «تبیین فکری و فرهنگی در مدیریت حجاب»، «مراقبت از توطئه دشمن در مساله حجاب»، «نفی انفعال در مقابل هجوم تبلیغاتی غرب»، «لزوم تبیین جایگاه حجاب در تعالی و رشد اجتماعی زنان»، «الگوسازی» و «نهی از منکر بر مبنای مدارا و منطق» یک برساخته معنایی را تولید کرده که با در نظر داشت آنها می‌توان در عین حفظ هژمونی انقلاب، راه برون رفتی برای مشکل بی‌حجابی و بدحجابی پیدا کرد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


  • منابع فارسی

    مقالات

     1) آبیار، زهرا؛ کرمی‌پور، الله‌کرم؛ شریفی، سعید (1399). «چالش‌های نظری حجاب در ایران پساانقلاب؛ تحلیلی بر رویکردهای موجود از عفاف و حجاب»، دو فصلنامه اسلام و علوم اجتماعی، شماره23، 238-217

    2) احمدپور، علی؛ رضایی‌شریف، علی (1401). «بررسی رابطه باورهای دینی و استفاده از شبکه‌های اجتماعی بر التزام به حجاب اسلامی-مطالعه موردی: دانشجویان دانشگاه محقق اردبیلی»، فصلنامه پژوهش‌های اخلاقی، شماره 4،  18-5.

    3) ارحامی،آسیه (1390).«گزارش ارزیابی راهبردهای عفاف و حجاب»، مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی،22-1.

    4) ارحامی، آسیه؛ کلهر، سینا (1394). «گزارش اظهارنظر کارشناسی درباره طرح صیانت از حریم عفاف و حجاب»، مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، دوره 9، 22-1.

    5) امامی، سیدمجید (1392). «چارچوبی انتقادی برای سیاست‌پژوهی مسأله حجاب در جمهوری اسلامی ایران؛ منطبق بر نظریه و الگوی عرفی شدن جامعه ایران»، فصلنامه اسلام و مطالعات اجتماعی، شماره 1، 135-115.

    6) ایازی، سیدمحمدعلی (1386). «نقد و بررسی ادله فقهی الزام حجاب در حکومت دینی»، فصلنامه فقه، شماره 1، 233-187.

    7) بهرامیان، امید؛ یاقوتی، هدا (1395). «رابطه استفاده از شبکه‌های ماهواره‌ای فارسی زبان و پای‌بندی به هویت فرهنگی در شهر تهران»، فصلنامه مطالعات اجتماعی روان‌شناختی زنان، شماره46، 216-187.

    8) جاوید، محمدجواد؛ شاه‌مرادی، عصمت (1396). «جمهوری اسلامی و مسأله بدحجاب»، فصلنامه زن در فرهنگ و هنر، شماره 1، 164-139.

    9) جعفریان، رسول(1380). «مسأله حجاب و تأثیر اندیشه‌های قاسم امین مصری در ایران»، دوماهنامه آیینه پژوهش، شماره 70، 70-65 .

    10) حسن‌پور، علی؛ نظری، علی‌اشرف؛ ابطحی، سیدمصطفی (1397)، «روحانیت، فرایندهای هویت بخشی و هژمونی گفتمان انقلاب اسلامی»، فصلنامه پژوهشنامه انقلاب اسلامی، شماره 26، 122-95.

    11) حق‌شناس، سید جعفر (1386). «حجاب در آیات قرآن با نگاهی به روایات»، فصلنامه کتاب زنان، شماره 36، 88-51.

    12) خوشخویی، منصور؛ یوسف‌زاده، محمدرضا؛ آذریون، پریسا (1392). «بررسی رابطه میزان استفاده از رسانه‌های ارتباطی (اینترنت، ماهواره و تلفن همراه) و گرایش دانشجویان دختر دانشگاه بوعلی سینا به حجاب»، دوفصلنامه دین و ارتباطات، شماره 1، 65-43.

    13) دهقانی، علیرضا (1401). «اجبار به حجاب در فقه شیعه براساس آرا 41 نفر از مراجع تقلید معاصر»، گروه بررسی‌های راهبردی میراث، 114-1.

    14) راثی تهرانی، حبیب (1388). «نظریه هژمونی»، کتاب ماه علوم اجتماعی، شماره 16، 108-99.

    15) ربانی خوراسگانی، علی؛ میرزایی، محمد (1393).«ایدئولوژی، سوژه، هژمونی و امر سیاسی در بستر نظریه گفتمان»، غرب‌شناسی بنیادی، شماره 1، 46-23.

    16) رستگار خالد، امیر؛ محمدی، میثم؛ نقی پور ایوکی، سحر (1391). «کنش‌های اجتماعی زنان و دختران نسبت به حجاب و رابطه آن با مصرف اینترنت و ماهواره»، فصلنامه مطالعات راهبردی زنان، شماره56، 82-7.

    17) زاهد، سید سعید؛ کاوه، مهدی(1391). «گفتمان‎‌های پوشش ملی در ایران»، فصلنامه مطالعات و تحقیقات اجتماعی در ایران، شماره4، 74-49.

    18) عابدی جعفری، حسن؛ تسلیمی، محمدسعید؛ فقیهی، ابوالحسن؛ شیخ زاده، محمد(1390). «تحلیل مضمون و شبکه مضامین؛ روشی ساده و کارآمد برای تبیین الگوهای موجود در داده‌های کیفی»،  اندیشه مدیریت راهبردی، شماره 2، 198-151.

    19)کرمی، جهانگیر (1385). «هژمونی در سیاست بین‌الملل؛ چارچوبی مفهومی، تجربه تاریخی و آینده آن»، پژوهش سیاست نظری، شماره 2، 27-1.

    20) کرمی‌ قهی، محمدتقی؛ خزایی، طاهره(بی‌تا). «سیاستگذاری در حوزه عفاف و حجاب»، مرکز مطالعه و برنامه‌ریزی شهر تهران، گزارش شماره219.

    21) گروه نویسندگان(1401).«آینده‌نگاری الزام به حجاب در افق1411»، گزارش گروه بررسی‌های راهبردی میراث،45-1.

    22) محسنی‌ابوالخیری، علیرضا؛ حاضری، علی‌محمد (1398). «تحلیلی بر منازعات گفتمانی حجاب در دوره جمهوری اسلامی(1392-1360)»، فصلنامه اندیشه سیاسی در اسلام، شماره 19، 104-83.

    23) محمدوندگلوجه، نازنین؛ هادی پیکانی، مهربان (1396). «تحلیل سیاست‌های فرهنگی عفاف و حجاب در جمهوری اسلامی ایران»، مجموعه مقالات همایش ملی نگرش علمی و کاربردی به عفاف و حجاب. 302-286.

    24) محلاتی، محمدسروش (8-1397). «بازشناسی ماهیت حکم حجاب»، دوفصلنامه مطالعات فقه معاصر، شماره 6 و 7، 79-51.

    25) مرادخانی، همایون (1395). «اراده به اداره کردن، حجاب و ابژه‌های آن پس از انقلاب اسلامی»، جامعه شناسی ایران، شمارة 1 و 2، 191-167.

    26) --------- (1396). «رویه‌های به گفتمان درآوردن نحوه پوشش زنان پس از انقلاب اسلامی»، مطالعات جامعه شناختی، شماره1، 293-171.

    27) مرندی، سید‌‌علی(1400). «بایسته‌های سیاستگذاری در باب حجاب در جمهوری اسلامی ایران»، ماهنامه دیده‌بان امنیت ملی، شماره 11، 76-67.

    28) مهدی‌پور، ملیحه؛ داودی، علی‌اصغر؛ راهبر، اهورا (1400)، «سویه‌های جنسیتی منازعه سیاسی در ایران پس از انقلاب اسلامی»، فصلنامه پژوهش‌های جغرافیای سیاسی، شماره 4، 65-42.

    29) میناوند، محمدقلی؛ مشکواتی، سیمین (1398). «ارتباطات سیاسی و کانترهژمونیک: بازنمایی خود و دیگری در گفتمان شبکه خبری پرس تی وی»، فصلنامه مطالعات رسانه های نوین، شماره 19، 260-227.

    30) نعمتی‌فر، نصرت‌الله؛ صفورایی پاریزی، محمدمهدی (1398). «بررسی تأثیر استفاده از شبکه‌های اجتماعی بر حجاب و پوشش کاربران با تأکید بر ابعاد دین‌داری (مورد مطالعه: کاربران زن شبکه اجتماعی اینستاگرام)»، دوفصلنامه دین و ارتباطات، شماره 1، 362-335.

    31) وحدانی‌فر، هادی؛ حسینی، زکیه‌بیگم(1400). «تحلیلی بر فرهنگ حجاب در اندیشه آیت‌الله خامنه‌ای»، دوفصلنامه مطالعات اندیشه معاصر مسلمین، شماره 13، 39-11.

    کتاب‌ها

    1)استریناتی، دومینیک(1380). مقدمه‌ای بر نظریه‌های فرهنگ عامه، ترجمه ثریا پاک نظر، تهران: گام نو.

    2)امام خمینی، سیدروح الله(1385). صحیفه امام ( 22 جلدی)، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.

    3) برتنس، یوهانس ویلم (1396). نظریه ادبی، ترجمه فرزان سجودی، تهران: علم.

    4)بشیریه، حسین(1394). دیباچه ای بر جامعه شناسی سیاسی ایران، تهران: نگاه معاصر.

    6) دباغ، سروش (1396). حجاب در ترازوی اخلاق، لندن: اچ اس ماندیا

    7) راش، مایکل(1393). جامعه و سیاست، ترجمه منوچهر صبوری، تهران: سمت.

    8) ریکور، پل(1398). ایدئولوژی، اخلاق، سیاست، ترجمه مجید اخگر، تهران: چشمه.

    9) ساوینی، هدر (1399). مقدمه‌ای انتقادی بر ارتباطات سیاسی، ترجمه بهجت عباسی، تهران: موسسه ایران.

    11) غلامی، علی(1391). مسأله حجاب در جمهوری اسلامی؛ بررسی حقوقی، جامعه شناختی، تهران: دانشگاه امام صادق(ع).

    12) کلهر، سینا (1396). مدیریت حجاب در جمهوری اسلامی، اصفهان: آرما.

     13) لاکلاو، ارنستو؛ موف، شنتال (1392)، هژمونی و استراتژی سوسیالیستی؛ به سوی سیاست دموکراتیک رادیکال، ترجمه محمد رضایی، تهران: ثالث.

    14)محمدپور، احمد(1390)، روش تحقیق کیفی ضد روش:(مراحل و رویه‌های عملی در روش شناسی کیفی)، جلد 2،  تهران: جامعه‌شناسان.

    15) مطهری، مرتضی (1397). مسأله حجاب، تهران: صدرا.

    منابع اینترنتی

    1)خامنه‌ای، سیدعلی، بیانات .https://khamenei.ir

    2)مجتهد شبستری، محمد، نقد و پاسخ. http://mohammadmojtahedshabestari.com

    3)روزنامه اطلاعات. https://www.ketabettelaat.com/book/

    -منابع لاتین

    Articles

    • Attride-Stirling, Jenifer(2001). Thematic Networks:an analytic tool for qualitative Research, Qualitative Research. Volume 1, Issue 3, 385-405.
    • Carter, David, Molisa, pala. (2005), Accounting Harmony, Neo GramscianDisharmony: A New Zealand Perspective, Working Paper, Volume 37,1-43. Retrieved from https://ijabs.ub.ac.id/index.php/ijabs/article/view/504/pdf
    • Flynn, (2021). Revisiting hegemony: A Gramscian analysis for contemporary social work, Irish Journal of Sociology,Volume 29, Issue 1 ,77-96. Retrieved from https://journals.sagepub.com/doi/pdf/10.1177/0791603519884201
    • Thomas, R. Bates. (1975). Gramsci and the Theory of Hegemony, Jounal of the History of Ideas, Volume 36, Issue 2,351-366. Retrieved from https://www.jstor.org/stable/2708933

    Books