نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسنده
(نویسنده مسئول) استادیار گروه معارف اسلامی دانشگاه صنعتی شاهرود-شاهرود–سمنان– ایران
چکیده
تازه های تحقیق
اما آنچه درمجموع میتوان گفت اینکه اولاً آثار نگاشته شده بهطور خاص به ویژگیهای سیرۀ شهید سلیمانی که میتواند در افزایش سرمایۀ اجتماعی تأثیرگذار باشد، اشارهای نکردهاند. ثانیاً ادبیات تولیدشده دربارۀ شهید سلیمانی در مقالات نیز اگرچه عمدتاً به ویژگیهای فرماندهی و مدیریتی شهید سلیمانی پرداختهاند اما بااینوجود، ظرفیت آن ویژگیها در ارتباط با سرمایۀ اجتماعی موردتوجه آن مقالات نبوده است؛ و ثالثاً آثار تولیدشده بهصورت کتاب نیز بهطور عمده به جمعآوری و دستهبندی سخنان آن شهید بسنده کردهاند. لذا درمجموع میتوان گفت که موضوع مقالۀ حاضر از زاویهای نو به سیرۀ شهید سلیمانی میپردازد و ظرفیتی دیگر از ابعاد مکتب آن شهید بزرگ را نمایان میکند.
کلیدواژهها
سیرۀ شهید سلیمانی در افزایش سرمایۀ اجتماعی نظام جمهوری اسلامی ایران با تأکید بر عنصر اعتماد
علیاصغر نصیری[1]
تاریخ دریافت:18/07/1399 تاریخ پذیرش نهایی:28/10/1399
فصلنامه مطالعات راهبردی بسیج، سال بیست و سوم، شماره 89، زمستان 1399
سرمایۀ اجتماعی ازجملۀ سرمایههای کلیدی جامعه میباشد که سبب تسهیل امور و کارآمدی نظام سیاسی میگردد. یکی از مهمترین عوامل تأثیرگذار در میزان سرمایۀ اجتماعی نظامهای سیاسی، کمیت و کیفیت عملکرد و سیرۀ کارگزاران حکومتی است. شهید سلیمانی ازجملۀ کارگزاران برجسته و تأثیرگذار نظام جمهوری اسلامی میباشد که جایگاه ویژهای نزد مردم ایران دارد. این مقاله درصدد است تا ویژگیهایی در سیرۀ شهید سلیمانی که میتواند در افزایش سرمایۀ اجتماعی نظام جمهوری اسلامی ایران تأثیر داشته را بررسی نماید. لذا پرسش اصلی مقالۀ حاضر این است که کدام ویژگیها در سیرۀ شهید سلیمانی میتواند در افزایش اعتماد عمومی و سرمایۀ اجتماعی نظام جمهوری اسلامی مؤثر باشد؟ نتایج پژوهش که با استفاده از روش تحلیل مضمون و روش تحلیلی استنباطی انجام شد، حاکی از آن است که سادهزیستی، صداقت و ایثارگری در سیرۀ فردی، وحدتگرایی، مردمداری و مردمباوری در سیرۀ اجتماعی و حفاظت از منافع ملی و امانتداری و حفاظت از بیتالمال در سیرۀ فرماندهی و مدیریتی شهید سلیمانی، ازجملۀ ویژگیهای برجستهای هستند که میتواند در افزایش اعتماد اجتماعی و ارتقاء سرمایۀ اجتماعی نظام جمهوری اسلامی ایران مؤثر واقع شوند. در پژوهشهای بعدی میتوان ظرفیت سیرۀ شهید سلیمانی را با توجه به دو عنصر شبکهها و هنجارهای اجتماعی در افزایش سرمایۀ اجتماعی نظام جمهوری اسلامی ایران بررسی نمود.
کلیدواژهها: شهید سلیمانی، سرمایۀ اجتماعی، اعتماد اجتماعی، نظام جمهوری اسلامی
یکی از مهمترین عناصر سرمایۀ اجتماعی که زمینهساز وحدت و انسجام، همکاری و همدلی در جامعه میگردد، عنصر اعتماد اجتماعی چه بهصورت عرضی (مردم نسبت به یکدیگر) و چه بهصورت طولی (اعتماد مردم به مسئولان و بالعکس) میباشد؛ و برقراری این وضعیت نیز تحقق اهداف و آرمانهای نظام اسلامی را تسهیل و تسریع مینماید. در این میان عملکرد کارگزاران حکومتی ازجملۀ مهمترین عواملی محسوب میشود که نقش بسزایی در افزایش اعتماد عمومی بهنظام سیاسی و افزایش سطح سرمایۀ اجتماعی دارد. شهید سلیمانی بهعنوان یکی از کارگزاران نظام جمهوری اسلامی ایران و از برجستهترین سرداران انقلاب اسلامی و جهان اسلام محسوب میگردد که نقش بسزایی در تحقق امنیت پایدار جمهوری اسلامی ایران بهطور خاص و محور مقاومت بهطور عام داشته است. حتی میتوان گفت که در خصوص مسئلۀ دفع فتنۀ داعش با فرماندهی سردار سلیمانی، جامعه بینالملل اعم از کشورهای اسلامی و غیر اسلامی مدیون فداکاری و جانفشانی ایشان میباشند. سیره شهید سلیمانی صرفاً در بُعد امنیتی و نظامی محدود نمیشود بلکه شخصیت ایشان به تعبیر مقام معظم رهبری، چندبعدی و جامعالاطراف است که بررسی آن ابعاد، ویژگیهایی را نشان میدهد که میتواند الگویی برای مردم و مسئولان باشد. حضور گسترده و چندمیلیونی مردم ایران در تشییع پیکر ایشان حاکی از اهمیت خاص و کمنظیر جایگاه و شخصیت ایشان در نزد ملت ایران میباشد که بر نوعی رضایتمندی از منش و عملکرد ایشان دلالت دارد. با توجه به اینکه شهید سلیمانی از کارگزاران ارشد نظام جمهوری اسلامی ایران محسوب میشود لذا جایگاه ویژه ایشان در نزد ملت ایران سرمایهای عظیم برای این نظام به شمار میآید که الگوگیری دیگر مسئولان از سیرۀ ایشان میتواند در تحقق اهداف نظام جمهوری اسلامی ایران راهگشا باشد. چراکه تجربه گام اول انقلاب اسلامی نشان میدهد که تحقق آرمانهای انقلاب اسلامی مستلزم وجود روحیۀ جهادی و انقلابی در مسئولان جمهوری اسلامی است و بیتوجهی و غفلت از آن، خسارتبار است.
«و بدانید که اگر بیتوجهی به شعارهای انقلاب و غفلت از جریان انقلابی در برهههایی از تاریخ چهلساله نمیبود -که متأسّفانه بود و خسارتبار هم بود- بیشک دستاوردهای انقلاب از این بسی بیشتر و کشور در مسیر رسیدن به آرمانهای بزرگ بسی جلوتر بود و بسیاری از مشکلات کنونی وجود نمیداشت.»(مقام معظم رهبری، 22/11/1397).
باوجود اهمیت و ضرورت نقش اعتماد اجتماعی ناشی از کیفیت عملکرد کارگزاران در تسهیل، تسریع و تحقق اهداف نظام سیاسی، اما تاکنون تحقیقات زیادی در این زمینه بهویژه دربارۀ سیرۀ شهید سلیمانی در افزایش سرمایۀ اجتماعی صورت نگرفته است. لذا هدف اصلی در این مقاله به دست آوردن ویژگیهایی در سیرۀ شهید سلیمانی است که میتواند در افزایش سرمایۀ اجتماعی نظام جمهوری اسلامی ایران مؤثر باشد؛ و در این راستا، به دست آوردن ویژگیها در سیرۀ فردی، اجتماعی و فرماندهی– مدیریتی شهید سلیمانی، اهداف فرعی این مقاله را تشکیل میدهد؛ بنابراین سؤال اصلی پژوهش حاضر این است که به چه ویژگیهایی در سیرۀ شهید سلیمانی میتوان اشاره کرد که میتواند در افزایش سرمایۀ اجتماعی نظام جمهوری اسلامی ایران مؤثر باشد؟ در این راستا سؤالات فرعی این مقاله عبارتاند از: چه ویژگیهایی در سیرۀ فردی شهید سلیمانی میتواند در افزایش سرمایۀ اجتماعی نظام جمهوری اسلامی ایران مؤثر باشد؟ چه ویژگیهایی در سیرۀ اجتماعی شهید سلیمانی میتواند در افزایش سرمایۀ اجتماعی نظام جمهوری اسلامی ایران مؤثر باشد؟ چه ویژگیهایی در سیرۀ فرماندهی- مدیریتی شهید سلیمانی میتواند در افزایش سرمایۀ اجتماعی نظام جمهوری اسلامی ایران مؤثر باشد؟ با استفاده از تلفیق روش تحلیل مضمون و روش مطالعه پژوهشی (استنباطی) به این سؤال پاسخ داده خواهد شد. به همین منظور در ابتدا در قسمت ادبیات موضوع و پیشینه، مفاهیم سرمایۀ اجتماعی و اعتماد اجتماعی بیان میگردد. سپس روششناسی بحث ذکر میشود. در بخش یافتههای پژوهش نیز با کاربست روشهای مذکور، مضامینی که میتواند در افزایش سطح اعتماد و سرمایۀ اجتماعی نظام جمهوری اسلامی مؤثر واقع شود، استخراج میگردد و تشریح میشود. درنهایت نیز پس از بیان بحث و نتیجهگیری، پیشنهادهایی برای پژوهشهای بعدی ارائه خواهد شد.
سرمایۀ اجتماعی که در زبان انگلیسی Social Capital نام دارد، یکی از انواع سرمایههای بشری میباشد که در تسهیل تحقق اهداف فردی و جمعی نقش دارد و افزایشدهندۀ ضریب موفقیت است. اهمیت و ضرورت سرمایه اجتماعی به جهت جایگاه و نقش مهم ایجابی و سلبی آن در جامعه است؛ زیرا این سرمایه از یکسو به بهرهوری فردی و جمعی در جامعه کمک میکند و از سوی دیگر، بدون وجود آن، دستیابی موفقیتآمیز جامعه به اهدافش با مشکل مواجه میگردد (خضری، 1385، ص 33). لذا است که سرمایۀ اجتماعی در کنار سرمایۀ طبیعی، سرمایۀ تولیدشده و سرمایۀ انسانی، یکی از چهار جزء ثروت ملل در نظریۀ توسعۀ پایدار معرفی میگردد (شریفیان ثانی، 1380، ص9-10). نظریهپردازانی همچون کلمن، پاتنام، فوکویاما و داگلاس سرمایۀ اجتماعی را در سطوح مختلف خرد (سطح روابط بین افراد مثل خانواده و سطح انجمنها و سازمانهای واسطه مثل شرکتها و احزاب سیاسی) و کلان (سطح حکومت و نهادهای وابسته)(همان، ص 12) تعریف کردهاند. درمجموع سرمایۀ اجتماعی به ویژگیهایی همچون شبکهها، هنجارها و اعتماد اجتماعی، در روابط اجتماعی اطلاق میگردد که هماهنگی و همکاری اعضاء را در جهت رسیدن به اهداف مشترک و منافع متقابل آسان مینماید (پاتنام، 1995: ص 67). سرمایۀ اجتماعی به دو نوع سرمایۀ اجتماعی شناختی و سرمایۀ اجتماعی ساختاری تقسیم میشود (پارتس، 2013: ص 96؛ افسری و علیزاده، 1395، ص 47). توجه به ارزشها، عقاید و هنجارهای تأثیرگذار در روابط میان انسانها در سرمایۀ اجتماعی شناختی محوریت دارد که اعتماد اجتماعی و هنجارهای اجتماعی ازجملۀ مصادیق این نوع میباشند؛ اما توجه به کمیت مشارکت افراد در گروهها، سازمانها و شبکههای اجتماعی و تعداد و انواع آنها در سرمایۀ اجتماعی ساختاری محوریت دارد (افسری و علیزاده: همان). بهطورکلی اعتماد اجتماعی، هنجارهای اجتماعی و شبکههای اجتماعی سه عنصر اصلی در سرمایۀ اجتماعی میباشند که میزان کیفیت و کمیت آنها توصیفکنندۀ سطح سرمایۀ اجتماعی در روابط میان انسانها در جامعه است.
اعتماد اجتماعی عبارت است از تمایل فرد به پذیرش خطر در یک موقعیت اجتماعی، مبتنی بر اطمینان به اینکه دیگران به گونۀ مورد انتظار عمل کرده و از او حمایت خواهند کرد. اعتماد درواقع شاخصی مناسب برای ارتباطات مثبت و متقابل تلقی میشود که درنتیجه تکرار برخی تعاملها در طول زمان تحت شرایط اجتماعی و اقتصادی در جامعه به وجود میآید (افسری و علیزاده: همان). وجود عنصر اعتماد در کلیۀ روابط اجتماعی اعم از خرد و کلان آثار و فواید چشمگیری همچون افزایش استقلال و توانایی فردی و گروهی، تسهیل و تسریع امور، کاهش هزینهها را در پی دارد (ابوالحسنی، 1392، ص 72-73). درواقع ارتباط مستقیمی میان اعتماد و همکاری وجود دارد بهگونهای که هرچقدر سطح اعتماد در جامعه بیشتر شود، همکاری نیز بیشتر میگردد (تاجبخش، 1384، ص 292؛ ابوالحسنی، 1392، ص 73). در سرمایۀ اجتماعی بهطور عمده بهویژه با توجه به شاخصۀ مشارکت مدنی، اعتماد عمومی موردتوجه است نه اعتماد مبتنی بر دانش و نه اعتماد عشیرهای. اعتماد عمومی از یکسو، نشاندهندۀ آمادگی اعضای جامعه جهت همکاری با یکدیگر و از سوی دیگر نیز نشاندهندۀ آمادگی آنان جهت ورود در فعالیتهای مدنی است. بهبیاندیگر، وجود اعتماد عمومی، هم افزایشدهندۀ مشارکت مدنی و پایبندی به تعهدات و هم کاهشدهندۀ روحیۀ فرصتطلبی و هزینههای کنش جمعی است (خضری، 1385، ص 34-35).
سیره در لغت به معنای طریقه، روش، سُنّت، چگونگى رفتار و کردار استعمال شده است (حسینی زبیدی، 1414 ق، ج 6، ص 559؛ بستانی و مهیار، 1375، ص 507). در معنای اصطلاحی نیز سیره به معنای روش، سنت، طریقه و رفتار و عملکرد انسان تعریفشده است (طباطبایی،1374، ج 5، ص 575؛ ملکزاده، 1392، ص 28).
بررسی سیرۀ شهید سلیمانی در افزایش سرمایۀ اجتماعی نظام جمهوری اسلامی ایران در نوع خود موضوعی نو و بکر محسوب میشود. چراکه پژوهشهایی که به این موضوع نزدیک بودهاند به مسائلی همچون سبک مدیریت شهید سلیمانی، مؤلفههای مکتب شهید سلیمانی، ویژگیهای تمدنسازی شهید سلیمانی، ارتباطات و ویژگیهای فرماندهی شهید سلیمانی، تفکر راهبردی مدیریت جهادی شهید سلیمانی و غیره پرداختهاند؛ اما برخی از مهمترین آثار مکتوب بهویژه مقالات علمی-پژوهشی نزدیک به موضوع این مقاله عبارتاند از:
جدول 1- مروری بر پژوهشهای مرتبط با موضوع مقاله
نویسندگان (سال پژوهش)، روش استفادهشده |
اهداف و یا سؤالات اصلی |
مهمترین یافتهها |
محمدمهدی ظاهری (1399) – روش تحلیل مضمون و روش دلفی فازی |
ترسیم الگوی مدیریتی مطلوب برای مدیران عالی در جمهوری اسلامی ایران مبتنی بر سبک مدیریت شهید سلیمانی |
الگوی نهایی در چهار سطح تنظیم گردید. سطح چهارم (مبانی اعتقادی) اثرگذارترین مضمون و سطح اول (زمینههای شغلی) اثرپذیرترین مضمون در الگوی نهایی به دست آمد. همچنین در این الگو، در سطح سوم، زمینههای فردی و در سطح دوم نیز مشیهای سیاسی فرهنگی اقتصادی و سیاسی قرار گرفت. |
علی خانی و حمیدرضا محمدی (1399) - روش تحلیل مضمونی |
بازشناسی مؤلفههای مکتب شهید سلیمانی مبتنی بر بیانات امام خامنهای (مدظلهالعالی) |
درمجموع تعداد 164 مضمون اصلی از بیانات معظمله استخراجشده است که ذیل 6 مضمون سازمان دهنده جای گرفتهاند. این 6 مضمون عبارتاند از: ویژگیهای شهید، اقدامات شهید، برکات این شهادت عظیم، وظیفه مردم، ایامالله و نهاد انسانی نیروی قدس. درنهایت این 6 مضمون سازمان دهنده ذیل مضمون فراگیر مکتب حاج قاسم سلیمانی جای گرفتند. شبکه مضامین حاصله، مؤلفههای مکتب شهید سلیمانی در نگاه رهبر معظم انقلاب اسلامی را نشان میدهد. |
میثم قراباغ و محمد ازگلی (1399) – روش تحلیل مضمونی |
ترسیم مؤلفههای سبک رهبری حاج قاسم سلیمانی |
مضامین «مهرورزی با مردم»، «تکلیف گرایی»، «تخلق به ارزشهای الهی»، «تمرکز بر مأموریت»، «معنویت فردی»، «شخصیت باصلابت»، «پرورش کارکنان»، «داشتن آرمان متعالی»، «اخلاص در عمل»، «بصیرت زیاد»، بهعنوان مؤلفههای سبک متعالی رهبری خدمتگزار شهید قاسم سلیمانی است. |
محمدامین پهلوان شریف و محمدحسین کاظمیشورئی (1399) – روش تحلیل مضمونی |
ارائه الگوی شایستگی مدیران جهادی تمدن ساز (موردمطالعه: شهید قاسم سلیمانی) |
درنهایت، الگویی متناسب با سه بعد سلوک مدیر جهادی در زمینههای فردی، سازمانی و ملی- فراملی بهعنوان مضمونهای فراگیر سطح دو و شایستگیهای شخصیت معنوی، فضایل اخلاقی، شخصیت قوی و تأثیرگذار؛ روحیه جهادی در کارها، نگاه راهبردی، انسانمدار بودن؛ انقلابی بودن، شخصیت جامعالاطراف داشتن، مردمداری، مسئولیتپذیری، جذب حداکثری و اقدام فراتر از مرزها بهعنوان مضمونهای فراگیر سطح یک ارائهشده است. |
عبدالحمید بیات و سید مهدی سید طباطبایی (1399) – روش تحلیل مضمونی |
واکاوی الگوی ارتباطات میانفردی شهید سلیمانی در سلسلهمراتب فرماندهی |
روابط میانفردی شهید سلیمانی متأثر از «جایگاه افراد در سلسلهمراتب فرماندهی»، در طیفی از «قاطعیت و رسمیت تا صمیمیت و عدم رسمیت» قرار داشت. هرچه افراد در سلسلهمراتب فرماندهی به شهید سلیمانی نزدیکتر بودند، رفتار او با قاطعیت و رسمیت بیشتری همراه بود. هرچه افراد در سلسلهمراتب پایینتری قرار داشتند، رفتار آن شهید غیررسمیتر و با صمیمیت بیشتر همراه بود. |
حسین جلیلیان (1399) – روش تحلیل مضمونی |
تدوین الگوی تفکر راهبردی مدیران سازمانهای جهادی بر اساس وصیتنامه شهید سلیمانی |
شش مضمون فراگیر بهعنوان عناصر تفکر راهبردی مدیران جهادی شناسایی شد که عبارت است از: 1. دینمداری 2. ولایتمداری 3. فرهنگ شهادتطلبی 4. وحدتگرایی اسلامی 5. حکمرانی خدامحورانه 6. اقتدار نظامی و دفاعی. یافتههای تحقیق نشان میدهد که عناصر تفکر راهبردی مدیران جهادی با عناصر الگوهای تفکر راهبردی در مدیریت علمی رایج تفاوت دارد. |
حسین دهقانیپوده و امین پاشاییهولاسو (1399) – روش تحلیل مضمونی |
تدوین الگوی مکتب فرماندهی شهید سلیمانی |
مکتب شهید سلیمانی دارای پنج بعد «معنوی و ارزشی»، «فردی و رفتاری»، «فرماندهی و مدیریتی»، «نظامی» و «تأثیرگذاری (عملکردی)» میباشد که پیامد این مکتب، «سعادت و شهادت» است. |
ابوذر مهروان فر (1398) – روش کتابخانهای |
توصیف اندیشههای راهبردی شهید سلیمانی |
در این کتاب سخنان شهید سلیمانی در یازده گفتار در موضوعاتی مانند ولایت و ولایتمداری، انقلاب اسلامی، دفاع مقدس، ایران و ملیتگرایی، جبهه مقاومت، تحولات خاورمیانه، فرهنگ و هنر، مدافعان حرم، شهدای مدافع حرم، شهید و شهادت، شهدای دفاع مقدس، دستهبندی و تنظیمشده است. |
علی شیرازی (1399) – روش کتابخانهای |
شناخت شاخصهای مکتب شهید سلیمانی |
در این کتاب نویسنده تلاش کرده است تا با استناد به سخنان شهید سلیمانی و خاطرات دیگران، خصوصیات و تفکرات شهید سلیمانی را تبیین نماید. |
اما آنچه درمجموع میتوان گفت اینکه اولاً آثار نگاشته شده بهطور خاص به ویژگیهای سیرۀ شهید سلیمانی که میتواند در افزایش سرمایۀ اجتماعی تأثیرگذار باشد، اشارهای نکردهاند. ثانیاً ادبیات تولیدشده دربارۀ شهید سلیمانی در مقالات نیز اگرچه عمدتاً به ویژگیهای فرماندهی و مدیریتی شهید سلیمانی پرداختهاند اما بااینوجود، ظرفیت آن ویژگیها در ارتباط با سرمایۀ اجتماعی موردتوجه آن مقالات نبوده است؛ و ثالثاً آثار تولیدشده بهصورت کتاب نیز بهطور عمده به جمعآوری و دستهبندی سخنان آن شهید بسنده کردهاند. لذا درمجموع میتوان گفت که موضوع مقالۀ حاضر از زاویهای نو به سیرۀ شهید سلیمانی میپردازد و ظرفیتی دیگر از ابعاد مکتب آن شهید بزرگ را نمایان میکند.
در این پژوهش از تلفیقی از روش تحلیل مضمونی و روش تحلیلی استنباطی استفاده میشود.
روش تحلیل مضمون یکی از روشهای کیفی نوین تجزیهوتحلیل دادهها به شمار میرود که در این مقاله از آن استفادهشده است. تحلیل مضمون، فرایندی برای تحلیل دادههای متنی است و دادههای پراکنده و متنوع را به دادههایی غنی و تفصیلی تبدیل میکند. ابزارهای گوناگونی مانند قالب مضامین، شبکۀ مضامین، ماتریس مضامین برای استفاده و اجرای تحلیل مضمون وجود دارد. باوجوداینکه هریک از آن روشها مزیتهایی نسبت به یکدیگر دارند اما در این میان، ازآنجاکه روش شبکه مضامین نسبت به دیگر روشها، زمینۀ درک بهترِ روابط میان مضامین را برای پژوهشگر فراهم میکند، لذا در این مقاله از این روش استفاده خواهد شد. در تحلیل مضمون به روش شبکۀ مضامین، حرکت از مضامین مصرح و آشکار یعنی مضامین پایهای به سمت مضامینی که کلیتر و انتزاعیتر هستند مانند مضامین سازمان دهنده شروع میشود و درنهایت به مضامین یا مضمون فراگیر و اصلی متن منتهی میشود. بهعبارتدیگر، در شبکه مضامین، در ابتدا کدها و نکات کلیدی متن که مضامین پایه نام دارند از متن اصلی استخراج میشوند. در مرحلۀ بعد، مضامین پایهای بهدستآمده با یکدیگر مقایسه میشوند و در مضمونهای کلیتر که مضامین سازمان دهنده نام دارند، ادغام و تلخیص میشوند. در مرحلۀ سوم، نیز مضامین سازمان دهنده بهدستآمده نیز با یکدیگر مقایسه میشوند و در مضمون و مضامین کلیتر که مضمون یا مضامین فراگیر و اصلی نام دارند و دربرگیرنده اصول حاکم بر متن به مثابه کل میباشند، ادغام میشوند(ر.ک. شیخزاده و دیگران،1390: 151-198).
در این پژوهش در ابتدا با استفاده از روش استنباطی و تحلیل مضمون با تحلیل متون مربوط به شهید سلیمانی اعم از بیانات مقام معظم رهبری، سخنرانیهای شهید سلیمانی، توصیفات نخبگان دربارۀ شهید سلیمانی، مضامین پایه، مضامین سازمان دهنده و مضامین فراگیر استخراج میشود. سپس با بهرهگیری از روش استنباطی و بهرهگیری از آیات و روایات اسلامی، مضامین نهایی (مضامین سازمان دهندۀ 2) در قالب سه حوزۀ فردی، اجتماعی و فرماندهی- مدیریتی در سیرۀ شهید سلیمانی با توجه به تأثیری که مضامین مذکور میتواند بر اعتماد اجتماعی و سرمایۀ اجتماعی نظام جمهوری اسلامی ایران داشته باشد تبیین میگردد.
جدول 2- متن، مضامین پایه
بیانات مقام معظم رهبری، سخنرانیهای شهید سلیمانی، توصیفات نخبگان دربارۀ شهید سلیمانی |
مضامین پایه |
ایرانیها به خودشان افتخار کنند که مردی از میان آنها از یک روستای دورافتاده برمیخیزد، تلاش و خودسازی میکند، به چهره درخشان و قهرمان امّت اسلامی تبدیل میشود.(مقام معظم رهبری، 26/9/1399) |
خودسازی شرط قهرمانی در اسلام |
او نمونهی برجستهای از تربیتشدگان اسلام و مکتب امام خمینی بود (مقام معظم رهبری، 13/10/1398). |
مکتبی بودن |
شهید سلیمانی قهرمان ملّت ایران است، به خاطر اینکه ملّت ایران داشتههای فرهنگی و معنوی و انقلابی و ارزشهای خودش را در او متبلور و مجسّم دید (مقام معظم رهبری، 26/9/1399). |
قهرمان ملی تجسم ارزشهای فرهنگی |
دارای شجاعت و روحیهی مقاومت بود؛ شجاعت و مقاومت جزو خصلتهای ایرانی است (مقام معظم رهبری، 26/9/1399). |
شجاعت ایرانی |
این مسئلهی بروز یک جریانِ بهظاهر مذهبیِ متمایل به یکی از فرقهها و علیه مقاومت را ایشان مدّتها قبل پیشبینی کرد. بعد از مدّتی داعش به وجود آمد. آدم بادرایت و باهوشی بود (مقام معظم رهبری، 26/9/1399). |
باهوش و بادرایت |
روحیهی فداکاری و نوعدوستی داشت، یعنی برایش این ملّت و آن ملّت و مانند اینها مطرح نبود؛ نوعدوست بود، واقعاً حالت فداکاری برای همه داشت (مقام معظم رهبری، 26/9/1399). |
روحیه فداکاری و نوعدوستی |
شهید سلیمانی اهل معنویّت و اخلاص و آخرتجویی بود و اهل تظاهر نبود (مقام معظم رهبری، 26/9/1399). |
اخلاص گرایی |
آن مردی که میرود جلوی دشمن و واهمه نمیکند و در همهی میدانها نه خستگی میفهمد، نه سرما میفهمد، نه گرما میفهمد، این اگر چنانچه در درون خودش در آن جهاد اکبر پیروز نشده بود، اینجور نمیتوانست جلوی دشمن برود (مقام معظم رهبری، 13/10/1398). |
شجاعت، فداکاری، خودسازی |
حاج قاسم صدبار در معرض شهادت قرارگرفته بود؛ این بار اوّل نبود، ولی درراه خدا و انجاموظیفه و جهاد فی سبیل الله از هیچچیز پروا نداشت؛ نه از دشمن پروا داشت، نه از حرف اینوآن پروا داشت، نه از تحمّل زحمت پروا داشت (مقام معظم رهبری، 13/10/1398). |
شجاعت همراه با اخلاص |
این شهید عزیزِ ما هم دل و جگر داشت به دهان خطر میرفت و ابا نداشت؛ هم باتدبیر بود؛ منطق داشت برای کارهایش. این شجاعت و تدبیرِ توأمان، فقط در میدان نظامی هم نبود، در میدان سیاست هم همینجور بود (مقام معظم رهبری، 18/10/1398). |
شجاعت همراه باتدبیر |
شهید سلیمانی یک فرمانده جنگاورِ مسلط بر عرصهی نظامی بود، درعینحال به شدّت مراقب حدود شرعی بود (مقام معظم رهبری، 18/10/1398). |
رعایت حدود شرعی |
مراقب بود که به کسی تعدّی و ظلم نشود. به دهان خطر میرفت امّا جان دیگران را تا میتوانست حفظ میکرد (مقام معظم رهبری، 18/10/1398). |
رعایت حقوق مردم |
در مسائل داخل کشور اهل حزب و جناح و مانند اینها نبود، لکن به شدّت انقلابی بود. انقلاب و انقلابیگری خطّ قرمزِ قطعیِ او بود؛ ذوب در انقلاب بود. پایبند به خطّ مبارک و نورانیِ امام راحل (رضوانالله علیه) بود (مقام معظم رهبری، 18/10/1398). |
وحدتگرایی انقلابی |
به کمک ملّتهای منطقه یا با کمکهایی که به ملّتهای منطقه کرد، توانست همهی نقشههای نامشروع آمریکا در منطقهی غرب آسیا را خنثی کند (مقام معظم رهبری، 18/10/1398). |
تدبیر |
آن شهید سعید در سفرهای متعدد منطقهای خود از دریافت حق مأموریت امتناع میکرد و بعضیاوقات در تأمین مخارج زندگی خانواده خویش میماند. به یاد داشته باشیم که سردار سرافراز اسلام بالاترین درجه نظامی در کشور را داشت و در صورت تمایل میتوانست از این درجه، استفادههای فراوان کند؛ که نکرد!(جاوید، 1398: 3) |
بیاعتنایی به امتیازات شغلی |
زندگی سادهای داشت با حداقل امکانات. میتوانست از راه مشروع بسی بیشتر داشته باشد؛ اما نمیخواست، از تجملات به دور بود و از تشریفات بیزار. بهراحتی در مجالس مختلف حضور مییافت رسم خاکساری پیشه کرده بود در وجود باصفا و نورانیاش هیچ نشانهای از تکبر و تبختر و خودبزرگبینی یافت نمیشد (شورای فرهنگ عمومی کشور، ۱۳۹۸/۱۱/۲۲). |
ساده زندگی کردن دوری از تجملات و تشریفات |
پیوسته بر این امر تأکید میکرد که ما مدیون و وامدار این مردم عزیز هستیم و خدمت به آنان را بایستی یک افتخار بزرگ بدانیم در حوادث گوناگون در میان مردم حضور مییافت و به یاری آنها میشتافت خاطره شیرین حضور او در میان سیلزدگان در اوایل سال جاری هیچگاه فراموش نمیشود (شورای فرهنگ عمومی کشور، ۱۳۹۸/۱۱/۲۲). |
یاریرسانی به مردم |
«وقتی شهید حججی به شهادت رسید پیامی صادر کردم و در آن تأکید کردم تا سه ماه دیگر ریشه داعش را میخشکانیم الآن هم میگویم نابودی داعش نزدیک است و تا دو ماه دیگر نابودی این شجره خبیثه را جشن میگیریم و ایران و روسیه و سوریه و عراق باید این جشن را برپا کنند»(سخنرانی شهید سلیمانی، ر.ک. خبرگزاری صداوسیما: 30/6/1396). |
عمل به وعدهها |
حقیر بهعنوان سرباز مکلفشده از جانب حضرتعالی در این میدان، با اتمام عملیات آزادسازی ابوکمال آخرین قلعه داعش با پایین کشیدن پرچم این گروه آمریکایی ــ صهیونیستی و برافراشتن پرچم سوریه، پایان سیطره این شجره خبیثه ملعونه را اعلام میکنم (نامه شهید سلیمانی، 30/8/1396). |
مطابقت گفتار و عمل |
«پایۀ اصلی که همۀ شهیدان ما طی کردند و به این جایگاه رسیدند و یکی از مقامات مهم رسیدن به جایگاه شهادت است، مقام هجرت است. اولین پایۀ رسیدن به مقام شهید و شهادت، مسئلۀ هجرت است. هجرت از خود، هجرت از مقامات خود، هجرت از مال خود، هجرت از مکان خود، هجرت از دلبستگیهای خود، هجرت از زیباییهای خود. شهدا این هجرت را در همۀ ابعادش به حد کمال انجام دادند»(سخنرانی شهید سلیمانی ر.ک. مهروان فر، 1398: ص 117). |
هجرت از دلبستگیها |
«اینکه در جامعه مدام بگوییم او بیحجاب و این باحجاب است یا این اصلاحطلب و آن اصولگراست، پس چه کسی میماند؟ چه کسی را میخواهید حفظ کنید؟ آقا همه اینها، مردم ما هستند. آیا همۀ بچههای شما متدیناند؟ همه نماز شب خوان هستند؟ آیا هم مثل هم هستند؟ نه؛ هرکسی ادعا بکند، همه یکی هستند، اشتباه میکند. خب، پدر خانواده در اینجور مواقع چهکار میکند؟ پدر، همۀ اینها را جذب میکند، یکی را بامحبت و یکی را با تشر؛ بهنوعی همه را داخل خانواده جذب میکند و حرمت خانواده را حفظ میکند. جامعۀ ما، خانواده ماست. خب باید دنبال این موضوع بیافتیم»(سخنرانی شهید سلیمانی، ر.ک. مهروانفر، 1398: ص 317). |
جذب حداکثر، منش پدرانه داشتن |
«در تعریفی که از وحدت در بُعد سیاسی میشود، معلوم نیست این نوع وحدت محقق بشود؛ اما وحدت پیرامون اصول یک امر حقیقی است و باید بشود. مهمترین مؤلفهای که باید در مسئله وحدت اتفاق بیافتد، وحدت حول دشمن است. وقتی شما با دشمن در حال نبرد هستی، اگر در خط مقدم شما سر صدا بلند شد، یکی فریاد دارد این دشمن نیست، دوست است و دیگری گفت نه این دشمن است، در این موقع همان بلایی بر سر سپاه اسلام میآید که در جنگ صفین بر سرلشکر امیرالمؤمنین (ع)) آمد... خب حالا اگر یک عدهای آمدند و گفتند نه آمریکا دشمن نیست، اصلاً چه کسی میگوید آمریکا دشمن ماست؟! این بد فهمیدن ماجراست! شناخت از دشمن یک امر سیاسی نیست، شناخت از دشمن یک امر تحقیقی و تجربی است. اگر کسی رفت تاریخ دشمنیها و عملکرد دشمن را بررسی کرد، دیگر فریب دشمن را نمیخورد و در دشمنیِ دشمن، شکی به خود راه نمیدهد»(سخنرانی شهید سلیمانی، ر.ک. مهروانفر، 1398: ص 328). |
وحدت حول محور اصول، وحدت حول محور دشمن واقعی |
«حاج قاسم به معنی واقعی و نه شعاری و تعارف دغدغه مردم را داشت. دلواپس و عاشق مردم بود. حاج قاسم خدمت به بندگان خدا را قویترین ابزار تقرّب إلیالله میدید و عمرش را برای این کار هزینه میکرد. حاج قاسم یکتکه کلامی داشت که میگفت «دست شمارا میبوسم.» من به ایشان گفتم «بعضی از افراد شایستگی این را ندارند که شما این جمله را به ایشان بگویید.» گفت «برای مردم دست هرکسی را میبوسم» و میگفت «اگر دستبوسی من سبب شود که مسئولین به این مردم خدمت کنند باکی از این کار ندارم»(حاجی صادقی، 25/12/1398). |
دغدغۀ حل مشکلات مردم داشتن عشق به مردم |
«من دقت کردم ملت ایران در هشتتا نه مقطع، ناجی این نظام و انقلاب بودند... باید کف پای این ملت را بوسید، باید خاکپای این ملت را تبرک کرد، این ملت، ملت بزرگی است»(سخنرانی حاج قاسم، 22/11/1396؛ مهروان فر، 1398: ص 251-252) |
عشق و باور به مردم |
«مقابله با داعش و گروههای تکفیری عین دفاع از منافع ملی ماست»(سخنرانی شهید سلیمانی، ر.ک. مهروان فر، 1398: ص 275-276). |
محوریت منافع ملی |
«ما افتخار میکنیم به مغفوری که وقتی همسرش میخواست وضع حمل بکند برای رساندن خود به بیمارستان، به خاطر حفظ بیتالمال، از موتورسیکلت سپاه استفاده نکرد»(سخنرانی شهید سلیمانی، ر.ک. مهروان فر، 1388: ص 159). |
امانتداری، حفاظت از بیتالمال |
«بسیار دستپاک و به بیتالمال حساس بودند...»(سخنرانی حجتالاسلام » اصغر عسکری» از همرزمان شهید سپهبد سلیمانی و امامجمعه رفسنجان، ر.ک. خبرگزاری ایسنا، 15/10/1398). |
حساسیت نسبت حفظ بیتالمال |
جدول 3- مضامین پایه، سازمان دهنده، فراگیر
مضامین پایه |
مضامین سازمان دهنده (1) |
مضامین سازمان دهندۀ (2) |
مضامین فراگیر |
ساده زندگی کردن، دوری از تجملات و تشریفات، بیاعتنایی به امتیازات شغلی |
سادهزیستی |
سادهزیستی |
بعد سیرۀ فردی |
عمل به وعدهها، مطابقت گفتار و عمل |
صداقت |
صداقت |
|
شجاعت همراه با اخلاص، شجاعت ایرانی، شجاعت همراه باتدبیر |
شجاعت |
ایثارگری |
|
روحیۀ فداکاری و نوعدوستی، فداکاری،، هجرت از دلبستگیها |
ایثار |
||
وحدتگرایی انقلابی، جذب حداکثر، منش پدرانه داشتن، وحدت حول محور اصول، وحدت حول محور دشمن واقعی |
وحدتگرایی انقلابی |
وحدتگرایی انقلابی |
بعد سیرۀ اجتماعی |
تدبیر، باهوش و بادرایت، شجاعت همراه باتدبیر |
تدبیر |
||
یاریرسانی به مردم، عشق و باور به مردم، دغدغۀ حل مشکلات مردم داشتن، عشق به مردم، رعایت حقوق مردم |
مردمداری |
مردمداری |
|
خودسازی شرط قهرمانی در اسلام، مکتبی بودن، قهرمان ملی تجسم ارزشهای فرهنگی، اخلاص گرایی، شجاعت همراه با اخلاص، خودسازی |
خودسازی و اخلاص |
امانتداری |
بعد سیرۀ مدیریتی |
رعایت حدود شرعی، رعایت حقوق مردم، امانتداری، حفاظت از بیتالمال، حساسیت نسبت حفظ بیتالمال |
امانتداری |
||
محوریت منافع ملی |
حفاظت از منافع ملی |
حفاظت از منافع ملی |
ویژگیها و شاخصهای زیادی را در سیرۀ فردی شهید سلیمانی میتوان یافت که ظرفیتی به شمار میآید که میتواند در افزایش سطح سرمایۀ اجتماعی نظام جمهوری اسلامی ایران مؤثر باشد که در این قسمت به سه مورد برجسته اشاره میشود.
سادهزیستی ازجملۀ ویژگیهای شهید سلیمانی است که در افزایش سطح اعتماد اجتماعی تأثیرگذار هست. سادهزیستی یکی از مهمترین ارزشهای مورد تأکید دین اسلام بهویژه برای مسئولان نظام اسلامی است. پیامبر اعظم (ص) و اهلبیت علیهمالسلام خود سادهزیست بودند و مردم و بهویژه مسئولان حکومتی را نیز به سادهزیستی سفارش نمودهاند. در این راستا حضرت علی علیهالسلام در نامهای به فرمانروای بصره بر سادهزیستی مسئولان حکومتی تأکید میکند(سید رضی، 1383: ص 392-395). یکی از مهمترین ویژگیهای شهید سلیمانی سادهزیستی و پرهیز از دنیاطلبی در عین توانگری میباشد. بررسی زندگی شهید سلیمانی نشان میدهد که ایشان هیچ میلی به تجملات و تشریفات نداشتند لذا باوجوداینکه میتوانست با بهرهگیری از امتیازات موقعیت شغلیاش، زندگی مرفه مشروعی داشته باشد، به میل خود، زندگی سادهای با حداقل امکانات را برگزید (جاوید، 1398: 3؛ شورای فرهنگ عمومی کشور، ۱۳۹۸/۱۱/۲۲). با توجه به اینکه ساده زیستی مسئولان در نظام اسلامی بهعنوان یک شاخص ارزشی اسلام موردتوجه و اقبال مردم میباشد لذا تلبس مسئولان به آن، یکی از مهمترین عواملی است که سطح اعتماد اجتماعی را در سطح خرد نسبت به آن مسئول و در سطح کلان نسبت بهنظام سیاسی افزایش میدهد و این امر نیز سبب افزایش سرمایۀ اجتماعی آن نظام میگردد؛ و درنتیجه همکاری و همدلی در جامعه افزایش مییابد و این امر نیز تحقق اهداف نظام اسلامی را تسهیل مینماید. لذا ویژگی سادهزیستی شهید سلیمانی ظرفیتی است که گسترش و ترویج آن در افزایش سطح اعتماد در جامعه نسبت بهنظام اسلامی مؤثر میباشد.
ویژگی صداقت در شهید سلیمانی ازجملۀ مؤلفههای اعتمادآفرین برای نظام اسلامی بهعنوان کارگزار نظام جمهوری اسلامی محسوب میشود. ازجمله ویژگیهای بارز و خاص شهید سلیمانی صداقت در حرف و عمل میباشد. پایبندی به صداقت در نزد شهید سلیمانی بهقدری بود که ایشان در هیچ شرایطی حاضر نبود بهوسیله نیرنگ و فریب حتی در زمینههای نظامی و اضطرار، امور را پیش ببرد بلکه همواره راه صداقت و راستی را پیش گرفت. شهید سلیمانی اگر وعدهای میداد به آن وعده جامه عمل میپوشاند. بهعنوانمثال، مصداق بارز تحقق وعدهها نابودی داعش بود(دولتی، 1398: ص 5؛ خبرگزاری بسیج، 16/10/1398). ازآنجاکه اصل صداقت و راستگویی مسئولان نظام سیاسی ازجملۀ اوصافی است که سبب افزایش اعتماد مردم به کارگزاران نظام سیاسی و در سطح بالاتر نسبت به اصل حکومت میگردد. اعتماد به وجود آمده نیز سبب افزایش سرمایۀ اجتماعی نظام سیاسی میگردد و این امر نیز همکاری و مشارکت مردم را در تحقق اهداف حکومت در پی خواهد داشت؛ بنابراین ویژگی صادقالوعد بودن شهید سلیمانی در انجام وظایف، ظرفیتی است که گسترش و ترویج آن در افزایش سطح اعتماد در جامعه نسبت بهنظام اسلامی مؤثر میباشد.
ایثار ازجملۀ فضایل اخلاقی و حسنهای است که در دین اسلام به آن سفارش شده است. شهید سلیمانی بهویژه عملکرد ایشان در جریان دفاع مقدس در جنگ تحمیلی و نیز مبارزه با جریان تکفیری تروریستی داعش نشان میدهد که فضیلت اخلاقی ایثار به معنای حقیقی و کامل آن در سرتاسر حیات ایشان آشکار است. وجود فرهنگ فداکاری ازخودگذشتگی و ایثار بهعنوان ارزشی اسلامی، در مسئولان درراه انجام وظایف، سبب افزایش اعتماد اجتماعی در جامعه میگردد و این امر نیز سطح سرمایۀ اجتماعی نظام سیاسی را ارتقاء میبخشد. وقتی مسئولان حکومتی در مسیر تحقق اهداف نظام سیاسی از خود ایثار نشان دهند، مردم جامعه نیز با تلبس به فضیلت ایثار، حکومت را پشتیبانی میکنند. چراکه طبق روایات اسلامی «الناس علی دین ملوکهم»(مجلسی، 1403 ق، ج 102: ص 8). لذا ویژگی ایثارگرایانۀ شهید سلیمانی ظرفیتی است که گسترش و ترویج آن در افزایش سطح اعتماد در جامعه نسبت بهنظام اسلامی مؤثر میباشد. شعار «من یک سلیمانیم» ازجملۀ نمودهای این ظرفیت هست.
در سیرۀ اجتماعی شهید سلیمانی نیز به ویژگیها و شاخصهای زیادی میتوان اشاره کرد که ظرفیتی به شمار میآید که میتواند در افزایش سطح سرمایۀ اجتماعی نظام جمهوری اسلامی ایران اثرگذار باشد که در این قسمت به دو مورد برجسته اشاره میشود.
یکی از مهمترین ویژگیهای شهید سلیمانی، وحدتگرایی و جذب حداکثری در راستای حفظ وحدت است. وحدتگرایی یکی از مهمترین آموزههای دین مبین اسلام است که درآیات و روایات بسیاری بر حفظ آن سفارش شده است. در برخی آیات کتاب الهی اختلاف و تفرقه عامل ضعف مسلمانان و از بین رفتن عظمت و شوکت آنان معرفیشده است «و أطیعواالله و رسولهُ و لاتنازعوا فَتَفشَلوا و تَذهبَ ریحَکُم» (انفال: 46). برخی دیگر از آیات قرآن کریم نیز گرفتار شدن در عذاب الهی را نتیجۀ عدم وحدت و اختلاف معرفی میکند «و لاتَکونوا کالَّذینَ تفرَّقوا و أختَلِفوا مِن بَعدِ ماجاءَهُمَ البیِّناتُ و اولئِکَ لَهُم عذابٌ عظیم» (آل عمران: 105). روایات نیز وحدت را مایه رحمت الهی و تفرقه را سبب عذاب الهی معرفی کردهاند «فَإِنَّ الِاجْتِمَاعَ رَحْمَةٌ وَ الْفُرْقَةَ عَذَاب»(دیلمی، 1412 ق، ج 2: ص 335). به اعتقاد شهید سلیمانی باید به جامعه ایران اسلامی بهمثابۀ خانواده خود توجه نمود و همۀ افراد را در داخل خانواده جذب کرد. از دیدگاه شهید سلیمانی یکی از راههای تحقق وحدت در جامعه، وحدت حول محور اصول است. وحدت حول محور دشمن مشترک ازجملۀ آن اصول است؛ زیرا شناخت دشمن امری سیاسی نیست بلکه یک امری حقیقی میباشد و امکانپذیر است. چراکه با تحقیق دربارۀ عملکرد او آشکار میشود. وحدتگرایی و حفظ انسجام اجتماعی ازجملۀ عوامل مهمی است که سبب ایجاد عنصر اعتماد اجتماعی و افزایش آن در جامعه میشود و در مقابل، به وجود آمدن تفرقه و اختلاف در جامعه سبب سلب اعتماد اجتماعی نسبت به مسئولان میگردد (امام خمینی، 1378، ج21، ص 155-156)؛ لذا وجود وحدت که اعتمادآفرین است، سطح سرمایۀ اجتماعی حکومت را افزایش میدهد و این امر نیز سبب افزایش سطح همکاری مردم با مسئولان حکومتی در جهت حل مسائل و مشکلات جامعه (امام خمینی، 1378، ج 8، ص 308) میشود؛ لذا ویژگی وحدتگرایانۀ شهید سلیمانی ظرفیتی است که گسترش و ترویج آن در افزایش سطح اعتماد در جامعه نسبت بهنظام اسلامی مؤثر میباشد.
مردمداری و احترام به آنان یکی از ویژگیهای بارز و برجستۀ شهید سلیمانی میباشد. «مردمداری» به معنای خدمتگزار و غمخوار مردم بودن، خوشاخلاقی، عفو و گذشت، بخشش و محبت، تواضع و خاکساری، حوصله و تحمل، تفقد و رسیدگی ازجمله فضایل اخلاقی معاشرت در جامعه است که درواقع، رمز و راز زندگی اجتماعی است و برای شخص مردمدار پایگاه مردمی و برخورداری از رأفت و رحمت و مودّت و حمایت مردم را در پی خواهد داشت (ر.ک. محدثی، 1376). درآیات و روایات اسلامی بسیاری نیز بر مدارای با مردم سفارش شده است. از پیامبر بزرگ اسلام نقلشده است که مدارا نمودن با مردم نصف ایمان و نرمى و مهربانى کردن با آنان نصف زندگى میباشد«مُداراةُ النّاسِ نِصفُ الإیمانِ و الرِّفقُ بِهِم نِصفُ العَیشِ»(کلینی، 1429 ق، ج 3: ص 304). در روایات دیگری نیز مدارای با مردم با تعابیری همچون رأس حکمت «رَأْسُ الْحِکْمَةِ مُدَارَاةُ النَّاس»(لیثی واسطى، 1376: ص 264)، ثمرۀ عقل «ثَمَرَةُ الْعَقْلِ مُدَارَاةُ النَّاسِ»(همان: ص 209) و سلامت دین و دنیا «سَلَامَةُ الدِّینِ وَ الدُّنْیَا فِی مُدَارَاةِ النَّاس»(همان: ص 285) معرفیشده است. مردم در منظر شهید سلیمانی از احترام خاصی برخوردار بودند(محمدباقر قالیباف، 1399)؛ لذا به مردم عشق میورزید(حاجیصادقی، 25/12/1398) و به آنان باور داشت (سخنرانی حاج قاسم، 22/11/1396؛ مهروان فر، 1398: ص 251-252). با توجه به توصیفی که از مردمداری بیان شد، وجود این ویژگی در مسئولان حکومتی تأثیر بسزایی در جلب اعتماد مردم دارد و سرمایۀ اجتماعی نظام سیاسی را افزایش میدهد و درنتیجه همکاری و همدلی مردم را در پشتیبانی از حکومت در پی خواهد داشت. ازآنجاکه سردار سلیمانی بر اساس سیرۀ عملی و نیز به اذعان بسیاری از نخبگان سیاسی و اجتماعی کشور دارای خصلت مردمداری بودند. لذا این ویژگی ایشان، ظرفیتی است که گسترش و ترویج آن در افزایش سطح اعتماد عمومی نسبت بهنظام اسلامی مؤثر میباشد.
ویژگیها و شاخصهای زیادی را در سیرۀ فرماندهی مدیریتی شهید سلیمانی میتوان یافت که ظرفیتی به شمار میآید که میتواند در افزایش سطح سرمایۀ اجتماعی نظام جمهوری اسلامی ایران اثرگذار باشد که در این قسمت به دو مورد برجسته اشاره میشود.
ازجملۀ ویژگیهای مدیریتی سردار سلیمانی، دغدغه ایشان نسبت به حفظ منافع ملی است که نقش بسزایی در افزایش سطح اعتماد اجتماعی نسبت به مردم دارد. حفاظت از منافع ملی ازجمله موضوعاتی است که موردتوجه دین اسلام میباشد. آیات و روایات بسیاری را میتوان در این زمینه یافت که بر حفاظت از منافع ملی در عرصههای مختلف سیاسی، اقتصادی و فرهنگی دلالت دارند. همچون آیات و روایات دال بر جهاد: «وَ جاهِدُوا بِأَمْوالِکُمْ وَ أَنْفُسِکُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ»(توبه: 41)، امربهمعروف و نهی از منکر: «کُنْتُمْ خَیْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَر»(آل عمران: 110)، تقویت بنیه دفاعی: «وَ أَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ وَ مِنْ رِباطِ الْخَیْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللَّهِ وَ عَدُوَّکُم»(انفال: 60)، مجازات محاربان و مفسدان فیالارض: «إِنَّما جَزاءُ الَّذینَ یُحارِبُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ یَسْعَوْنَ فِی الْأَرْضِ فَساداً أَنْ یُقَتَّلُوا أَوْ یُصَلَّبُوا أَوْ تُقَطَّعَ أَیْدیهِمْ وَ أَرْجُلُهُمْ مِنْ خِلافٍ أَوْ یُنْفَوْا مِنَ الْأَرْضِ»(مائده: 33) شهید سلیمانی ازجملۀ مسئولانی است که مصداق اتم و کامل حافظ منافع ملی است. در برهههای مختلف تاریخ انقلاب اسلامی از جنگ تحمیلی تا جنگ علیه داعش این ویژگی را به منصۀ ظهور گذاشته است. یکی از مهمترین وظایف مسئولان در هر جایگاهی، دفاع و حفاظت از منافع ملی است. تحقق این امر در مسئولان بهویژه زمانی که همراه با ایثار و جانفشانی نیز باشد، تأثیر بسزایی در جامعه دارد و سبب افزایش اعتماد عمومی میگردد و این امر نیز سطح سرمایۀ اجتماعی نظام سیاسی را در راستای تحقق اهداف نظام، افزایش میدهد. لذا ویژگی حافظ منافع ملی بودن شهید سلیمانی، ظرفیتی است که گسترش و ترویج آن در افزایش سطح اعتماد عمومی نسبت بهنظام اسلامی مؤثر میباشد.
حفاظت از بیتالمال یکی دیگر از ویژگیهای مدیریتی شهید سلیمانی است که رابطۀ مستقیمی با افزایش سطح اعتماد اجتماعی دارد. بیتالمال مجموعهای از اموال عمومی را شامل میشود که در اختیار حکومت اسلامی قرارگرفته تا در امور عمومی صرف شود. بیتالمال درواقع امانتی نزد مسئولان حکومتی است و وظیفهدارند تا ضمن حفظ، آن را در موارد خاص خود هزینه کنند. هرگونه سوءاستفاده و تصرف مالکانه در بیتالمال حرام است و مجازات دنیوی و اخروی در پی دارد. ازنظر قرآن از صفات مؤمن آن است که در امانت خیانت نمیورزد و رعایت امانت میکند «وَ الَّذِینَ هُمْ لِأَماناتِهِمْ وَ عَهْدِهِمْ راعُون» (مؤمنون: 8). حضرت امیرالمؤمنین (ع) نیز در نامهای اقدام یکی از فرماندارانش در خیانتدرامانت (بیتالمال) را بهشدت نکوهش میکند (سیدرضی: 1383: ص 388-389). سردار سلیمانی نیز با تأسی به مکتب اسلام و سیرۀ اهلبیت (ع) نسبت به حفظ و صرف درست اموال دولتی و بیتالمال در اختیارش، حساسیت داشت. «بسیار دستپاک و به بیتالمال حساس بودند» (خبرگزاری ایسنا، 15/10/1398) و به این حساسیت، بهعنوان یک ارزش، افتخار میکرد «ما افتخار میکنیم به مغفوری که وقتی همسرش میخواست وضع حمل بکند برای رساندن خود به بیمارستان، به خاطر حفظ بیتالمال، از موتورسیکلت سپاه استفاده نکرد»(سخنرانی شهید سلیمانی، ر.ک. مهروان فر، 1388: ص 159). یکی از ثمرات امانتداری کارگزاران و مسئولان حکومتی بهویژه نسبت به بیتالمال این است که مردم با مشاهدۀ آن، اعتمادشان نسبت به مسئولان و در سطحی بالاتر نسبت بهنظام سیاسی تقویت میشود و افزایش مییابد. این امر نیز سرمایۀ اجتماعی حکومت را افزایش میدهد و درنتیجه، نوعی همکاری و همدلی بین مردم و حکومت در جامعه ایجاد میشود و در این وضعیت، تحقق اهداف نظام سیاسی تسهیل میگردد؛ لذا ویژگی امانتداری شهید سلیمانی نسبت به بیتالمال ظرفیتی است که گسترش و ترویج آن در افزایش سطح اعتماد عمومی نسبت بهنظام اسلامی مؤثر میباشد.
در این پژوهش با هدف دستیابی به ویژگیهای سیرۀ شهید سلیمانی مرتبط با افزایش سرمایۀ اجتماعی نظام جمهوری اسلامی ایران، در ابتدا مهمترین ویژگیهای سیرۀ شهید سلیمانی در سه حوزۀ فردی، اجتماعی و مدیریتی – فرماندهی با استفاده از روش تحلیل مضمونی استخراج گردید. سپس با استفاده از روش استنباطی 7 ویژگی کلیدی در سیرۀ شهید سلیمانی که نسبت و ارتباط قریبی با افزایش اعتماد و سرمایۀ اجتماعی داشتند، استخراج گردید. درحالیکه پژوهشهای صورت گرفته اولاً عمدتاً درصدد استخراج ویژگیهایی صرفاً در حوزۀ مدیریتی و فرماندهی شهید سلیمانی بودهاند نه حوزههای دیگری همچون حوزۀ فردی و اجتماعی؛ و ثانیاً به متغیر اعتماد و سرمایۀ اجتماعی نیز توجهی نداشتهاند؛ بنابراین پژوهش حاضر باوجود شباهت اجمالی در ویژگیهای حوزۀ مدیریتی - فرماندهی شهید سلیمانی به برخی پژوهشهای پیشین، اما به دلیل پرداختن به ویژگیهای حوزههای فردی و اجتماعی آن شهید که مرتبط با مقولۀ سرمایۀ اجتماعی نظام جمهوری اسلامی ایران است، پژوهشی جدید محسوب میشود که زیربنای پژوهشهای بعدی را فراهم میکند.
اعتماد مردم بهنظام سیاسی یکی از مهمترین و محوریترین عناصر سرمایۀ اجتماعی در هر نظام سیاسی به شمار میآید که هرچقدر این اعتماد افزایش یابد پیوند مردم با نظام سیاسی مستحکمتر خواهد شد و این وضعیت سبب همدلی و همکاری بیشتر مردم با یکدیگر در جامعه و بهویژه همکاری آنان با نظام سیاسی خواهد شد و درنتیجه، تحقق اهداف آن نظام را تسهیل و تسریع مینماید. وجود مؤلفهها و ویژگیهایی در مسئولان نظام همچون، قانونمداری، امانتداری، صداقت و توجه به منافع ملی، نقش بسزایی در افزایش اعتماد اجتماعی و در سطح کلان، افزایش سرمایۀ اجتماعی دارد. بررسی ابعاد شخصیتی شهید سلیمانی که از تحلیل سخنان ایشان و توصیفاتی که از ایشان بیانشده نشان میدهد که در سیرۀ عملی ایشان به ویژگیهایی میتوان اشاره کرد ظرفیت بسزایی در افزایش اعتماد عمومی بهنظام اسلامی و ارتقاء سطح سرمایۀ اجتماعی دارد. لذا در این مقاله در راستای تحقق هدف اصلی و اهداف فرعی پژوهش و پاسخ به پرسشهای اصلی و فرعی مقاله با کاربست روش تحلیل مضمونی و روش تحلیلی استنباطی، نتایج ذیل حاصل شد:
درمجموع بسط و توسعۀ ویژگیهای مذکور بهویژه در میان نخبگان و کارگزاران نظام جمهوری اسلامی ایران، -که بر آن ویژگیها میتوان عنوان شاخصهای روحیۀ جهادی و انقلابی نیز اطلاق کرد، زمینهساز افزایش و ارتقاء سطح سرمایۀ اجتماعی میگردد و این امر نیز تحقق اهداف انقلاب اسلامی را تسهیل و تسریع مینماید.
نمودار 1. الگوی سیره شهید سلیمانی در افزایش سرمایۀ اجتماعی
در این مقاله تلاش شد تا ظرفیت سیرۀ شهید سلیمانی در افزایش اعتماد اجتماعی بهعنوان یکی از عناصر سهگانۀ سرمایۀ اجتماعی نظام جمهوری اسلامی بررسی شود. بااینوجود، مقالۀ حاضر به لحاظ نظری قابلیت بسط دارد و همچنین به لحاظ کاربردی نیز قابلتوجه و دارای فواید کاربردی است. لذا پیشنهادهایی را در این خصوص میتوان عرضه داشت:
1.ابوالحسنی، سید رحیم (1392) کارکردهای سیاسی سرمایۀ اجتماعی؛ سرمایۀ اجتماعی و سیاست، فصلنامه سیاست جهانی، س 2، ش 4، زمستان، ص 69-87.
2.افسری، علی و علیزاده، امیر خادم (1395). «تأثیر آموزههای اعتقادی و اخلاقی اسلام بر سرمایه اجتماعی مسلمانان جهان (با تأکید بر شاخص اعتماد تعمیمیافته)»، فصلنامه پژوهشهای رشد و توسعه اقتصادی، س 6، ش 23، تابستان، ص 45-58.
3.بیات، عبدالحمید و سید طباطبایی، سیدمهدی (1399). «الگوی مطلوب ارتباطات میان فردی در سلسله مراتب فرماندهی: مورد مطالعه شهید حاج قاسم سلیمانی»، نشریۀ علمی مدیریت اسلامی، س 28، ش 4، زمستان، 169-185.
4.پهلوانشریف، محمدامین و کاظمیشورئی، محمدحسین (1399). «تبیین الگوی شایستگی مدیران جهادی تمدن ساز (مطالعۀ موردی: شهید قاسم سلیمانی)»، نشریۀ علمی مدیریت اسلامی، س 28، ش 4، زمستان، 141-168.
5.جاوید، علی (1398). «سیره مدیریتی شهید سلیمانی در آینه قرآن و عترت»، روزنامۀ فرهیختگان، ش 2952، 17 دی.
6.جلیلیان، حسین (1399). «الگوی تفکر راهبردی مدیران جهادی بر اساس وصیتنامه الهی سیاسی شهید قاسم سلیمانی»، نشریۀ علمی مدیریت اسلامی، س 28، ش 4، زمستان، 93-111.
7.خانی، علی و محمدی، حمیدرضا (1399). «بازشناسی مؤلفههای مکتب شهید سلیمانی مبتنی بر بیانات امام خامنهای (مدظله العالی)»، فصلنامه مطالعات راهبردی بسیج، س 23، ش 86، بهار، 5-37.
8.خضری، محمد (1385). «دولت و سرمایۀ اجتماعی»، فصلنامه مطالعات راهبردی، س 9، ش 31، بهار، ص 31-51.
9.دولتی، سمیه (1398). «صداقت و روحیه جهادی شاخصههای یک نیروی انقلابی»، روزنامه کیهان، ش 22397، 15 بهمن.
10.دهقانی پوده، حسین و پاشایی هولاسو، امین (1399). «تدوین الگوی فرماندهی شهید قاسم سلیمانی»، نشریۀ علمی مدیریت اسلامی، س 28، ش 4، تابستان، 13-37.
11.شریفیانثانی، مریم (1380). «سرمایه اجتماعی: مفاهیم اصلی و چارچوب نظری»، فصلنامه رفاه اجتماعی، س 1، ش 2، زمستان، 5-18.
12.شیخزاده، محمد و دیگران (1390). «تحلیل مضمون و شبکه مضامین: روشی ساده و کارآمد برای تبیین الگوهای موجود در دادههای کیفی»، اندیشه مدیریت راهبردی، س 5، ش 10، ص 151-198.
13.ظاهری، محمدمهدی (1399). «ارائه الگوی مدیریتی در تراز انقلاب برای مدیران عالی جمهوری اسلامی ایران مبتنی بر سبک مدیریتی شهید سپهبد قاسم سلیمانی»، فصلنامه مدیریت اسلامی، ش 28، بهار، 21 – 46.
14.قراباغ، میثم و ازگلی، محمد (1399). «واکاوی سبک رهبری سردار شهید حاج قاسم سلیمانی الگوی متعالی رهبری خدمتگزار»، نشریۀ علمی مدیریت اسلامی، س 28، ش 4، زمستان، 113-139.
1.قرآن کریم
2.امام خمینی (1378). صحیفۀ امام، تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
3.بستانى، فؤاد افرام و مهیار، رضا (1375). فرهنگ ابجدی، تهران: انتشارات اسلامی، چاپ دوم.
4.تاجبخش، کیان (1384). سرمایۀ اجتماعی (اعتماد، دموکراسی و توسعه)، ترجمۀ افشین خاکباز و حسن پویان، تهران: نشر شیرازه.
5.حسینی زبیدی، محمد مرتضى(1414 ق). تاج العروس من جواهر القاموس، بیروت: دارالفکر، چاپ اول.
6.دیلمى، حسن بن محمد (1412 ق). ارشاد القلوب إلى الصواب، قم: الشریف الرضی.
7.سید رضی (1383). نهجالبلاغه، ترجمۀ محمد دشتی، قم: انتشارات آل علی (ع).
8.شیرازی، علی (1399). شاخصهای مکتب شهید سلیمانی، قم: خط مقدم، چاپ اول.
9.طباطبایی، محمدحسین (1374). ترجمه تفسیر المیزان، قم: دفتر انتشارات اسلامى، چاپ پنجم.
10.کلینى، محمد (1429 ق). کافی، قم: دارالحدیث.
11.لیثى واسطى، على بن محمد (1376). عیون الحکم و المواعظ، قم: دار الحدیث.
12.مجلسى، محمدباقر بن محمدتقی (1403 ق). بحار الأنوار، بیروت: دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم.
13.ملکزاده، محمد (1392). سیرۀ سیاسی معصومان (ع) در عصر حاکمیت جور، تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی، چاپ اول.
14.مهروانفر، ابوذر (1398). برادر قاسم: سیری در اندیشۀ حاج قاسم، قم: انتشارات مهر امیرالمؤمنین (ع).
1.حاجی صادقی، عبدالله (1398). «۹ ویژگی سردار شهید دلها حاج قاسم سلیمانی»، خبرگزاری مشرق، دسترسی در: https://www.mashreghnews.ir/news/1051991/
2.خبرگزاری ایسنا (1398). «فرماندهای که فرزندانشان بدون تلویزیون بودند»، 15 دی، دسترسی در: https://www.isna.ir/news/98101511316
3.خبرگزاری بسیج (1398)، «صداقت در گفتار و عمل ویژگی خاص سردار سلیمانی»، 22 دی، دسترسی: https://basijnews.ir/fa/news/9205592
4.خبرگزاری تسنیم (1396). «سردار سلیمانی در پیامی به امام خامنهای پایان داعش را رسماً اعلام کرد»، 30 آبان، دسترسی در: https://www.tasnimnews.com/fa/news/1396/08/30/1579491/
5.خبرگزاری تسنیم (1399). «ناگفتههای «قالیباف» درباره روز شهادت «حاج احمد کاظمی» و منش مردم مداری «حاج قاسم»، 2 مهر، دسترسی در: https://www.tasnimnews.com/fa/news/1399/07/02/2354760/
6.خبرگزاری شبستان، (1398). «ناگفتههای امامجمعه رفسنجان از زندگی شهید سپهبد سلیمانی»، 14 دی، دسترسی در: http://shabestan.ir/detail/News/876476
7.خبرگزاری صداوسیما (1396). «وعده سردار سلیمانی؛ جشن نابودی داعش تا دو ماه دیگر»، 30 شهریور، دسترسی در: https://www.iribnews.ir/007cew
8.دبیرخانه شورای فرهنگ عمومی کشور (1398). «تبیین مؤلفههای مکتب شهید سردار سلیمانی»، خبرگزاری برنا،22 بهمن، دسترسی در: https://www.borna.news/fa/tiny/news-962548
9.سلیمانی، قاسم (30/8/1396). «نامه سرلشکر قاسم سلیمانی به رهبر انقلاب درباره پایان سیطره داعش»، دسترسی در: https://farsi.khamenei.ir/news-content?id=38253
10.محدثی، جواد (1376). «مردمداری»، مجلۀ پیام زن، ش 67، مهر، دسترسی در: https://hawzah.net/fa/Magazine/View/3992/4592/33477
1.Putnam, R. D.(). Bowling Alone: America's Declining Social Capital. Journal of Democracy, 6 (1), 1995, 65-78.
2.Parts, E. “The Dynamics and Determinants of Social Capital in the European Union and Neighbouring Countries”. XXI International Conference on Economic Policy in EU States – year2013, University of Tartu and Tallinn Technical University, Janeda, Estonia, June2013, 27-28
[1] علی اصغر نصیری (نویسنده مسئول) استادیار گروه معارف اسلامی دانشگاه صنعتی شاهرود-شاهرود–سمنان– ایران-a.nasiri@shahroodut.ac.ir