تحلیل گفتمان رهبران انقلاب اسلامی ایران در حوزه مصرف فرهنگی

تحلیل گفتمان رهبران انقلاب اسلامی ایران در حوزه مصرف فرهنگی

محمدوحید صافی اصفهانی[1]، حسن بشیر[2]

تاریخ دریافت: 23/08/1399       تاریخ پذیرش نهایی: 26/10/1399

فصلنامه مطالعات راهبردی بسیج، سال بیست و سوم، شماره 89، زمستان 1399

چکیده:

امروزه شاهدیم که در تمامی کشورها، برای امر مصرف فرهنگی برنامه‌ریزی می‌کنند، به این معنا که دولت‌ها با سیاست‌هایی که اتخاذ می‌کنند، درصدد این هستند تا بتوانند، الگوی مصرف فرهنگی مختار خویش که خود آن را نمایندگی می‌کنند در تمامی سطوح جامعه گسترش دهند. بسامد بالای پرداخت رهبران انقلاب اسلامی در پرداخت به مفاهیم سبک زندگی به‌طور عام و کالاهای فرهنگی به‌طور خاص، نشان­گر بحرانی بودن یا بحرانی شدن این موضوع است و نقطه‌ی عزیمت این بحران نبود گفتمانی واحد و متحد در پرداختن به مسئله‌ی مصرف فرهنگی است.

در تحقیق پیش رو که پارادایم کیفی بر آن حاکم است، سؤال اصلی این است که گفتمان رهبران انقلاب اسلامی در حوزه مصرف فرهنگی چیست و بر همین اساس با پیاده‌سازی مراحل پنج‌گانه‌ی «روش تحلیل گفتمان پدام» بر روی 1180 فیش استخراج‌شده از بیانات و اندیشه‌های رهبران انقلاب اسلامی و بر مبنای دیدگاه «فهم نظام پویای اندیشه‌ی ولی» منطبق بر الگوی «متفکرمحوری»، سعی در استخراج و تبیین عناصر و دال‌های گفتمانی رهبران انقلاب اسلامی و نهایتاً تبیین الگوی گفتمانی آن‌ها در حوزه‌ی مصرف فرهنگی داشته‌ایم. بر اساس یافته‌های این تحقیق، گفتمان مصرف فرهنگی در اندیشه رهبران انقلاب اسلامی شامل پانزده عنصر اساسی ازجمله: هویت اسلامی و ایرانی، هویت انقلابی، عدالت اجتماعی، زبان و ادبیات فارسی، تاریخ اسلام و ایران و گرایش به وطن، سرزمین، ارزش‌ها و نمادهای ملی، اخلاق اجتماعی، جامعه‌پذیری و فرهنگ پذیری، تبادل و ارتباطات فرهنگی ملی و فراملی، استقلال و خودباوری ملی و دینی، مهارت‌های بندگی و زندگی است که این عناصر ایدئولوژیک بر اساس پنج بعد بینش، دانش، گرایش، روش و کنش مصرف فرهنگی پیوندیافته و حول محور دال مرکزی مصرف فرهنگی توحیدی در زمینه‌های ایرانیت، اسلامیت و فرهنگ و در سه هدف کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت قوام‌یافته‌اند.

کلمات کلیدی:

مصرف فرهنگی، مصرف، سیاست فرهنگی، فرهنگ و مصرف، تحلیل گفتمان، امام خمینی، امام خامنه‌ای

1. مقدمه و بیان مسأله
   1. مقدمه موضوع

علت گذار از دوره پیشامدرن به مدرن، تغییر اساسی در تفکر و شیوه تفکر بود، این تغییر در اومانیسم مدرنیته‌ی غربی بر این اصل استوار بود که انسان می­خواست، جهان را مطابق خواسته­های خودش تغییر دهد. بر اساس همین اصل بود که مفاهیمی ازجمله انسان­مداری، عرفی­گرایی، فردگرایی، آزادی­خواهی در غرب مطرح شد که همه­ی این مفاهیم در راستای تحقق خواسته­های انسان بود.

مفهوم فرهنگ و مصرف فرهنگی نیز در این دوران در راستای تحقق اهداف تمدن غربی شکل گرفت، فرهنگ مفهومی بود که روز به روز گسترده­تر و پیچیده­تر می­شد تا جایی که صحبت از توسعه فرهنگی، سیاست‌گذاری فرهنگی، برنامه­ریزی فرهنگی و الگوی سبک زندگی و مصرف فرهنگی به میان آمد. هر فرهنگ مفروض به لحاظ تاریخی الگوی خاصی از فرهنگ تولید می‌کند که مخصوص خود آن فرهنگ است. در این میان دوطبقه فکری «سنت‌گرا» و «تجددخواه» در عرصه عمومی جامعه صف‌آرایی کرده‌اند و هر یک به فراخور الزامات عقیدتی خود، کالای فرهنگی مختص به خود را عرضه می‌کنند(صالحی امیری، ۱۳۸۶، صص 77-50). در میان طیف گسترده و متنوعی از تعاریف متفاوتی که از فرهنگ وجود دارد، وجوه مشترکی وجود دارد که به نظر می‌رسد ناشی از ویژگی‌های خاصی باشد که ما به‌طور شهودی در هر تفسیری از این واژه به آن نسبت می‌دهیم. کار اصلی فرهنگ، آن است که جهان پیرامون انسان را به‌گونه‌ای ساختمند سازمان دهد. فرهنگ مولد ساختمندی است و به این طریق فضایی اجتماعی پیرامون انسان به وجود می‌آورد، فضایی شبیه سپهر زیستی که زندگی را، نه زندگی زیستی ارگانیک بلکه زندگی اجتماعی را برای انسان ممکن می­کند(پاکتچی، 1390، صص 35-25) و انسان‌‌ها بر اساس همین سپهر زیستی و در حال و هوای همین زندگی اجتماعی دست به انتخاب، تأئید یا رد یک نوع یا سبک خاصی از زندگی می‌زنند.

2-1- ضرورت موضوع

مصرف فرهنگی، ازآنجاکه «کلیّت فرهنگ» است، این قابلیت را ‌دارد که به‌مثابه یک ابزار تحلیلی درباره «خصایص اجتماعی» به کار رود(کاوسی، ۱۳۸۷، ص 90)؛ امّا برای این‌که این «کلیّت فرهنگ» بتواند این نقش را ایفا کند و در زیرمجموعه‌ی خود الگوهای قابل‌برداشت برای سبک زندگی انسان‌ها در همه‌ی ابعاد از سیاست‌گذاری فرهنگی و برنامه‌ریزی فرهنگی گرفته تا مصرف کالاهای فرهنگی ارائه دهد، باید در درون خودش یک سازوکار قالب‌گیری ساختاری داشته باشد. هدف در این تحقیق فهم این ساختار و الگو و آن‌هم به‌طور اخص در حوزه‌ی مصرف فرهنگی است که از طریق فهم منطق دین و از دالان تحلیل گفتمان رهبران دینی انقلاب اسلامی به وجود می­آید. با توجه به این‌که ما عملاً در شرایط و مکانی زندگی می­کنیم که یکایک شئون زندگی اجتماعی ما درگیر بحث فرهنگ و مقوله­های آن است و در کشوری زندگی می­کنیم که طرح کلان فرهنگی در سطح جامعه در حال اجراست یا قصد اجرای آن­ها وجود دارد، کاملاً ضروری است که مباحث بنیادی آن تنقیح شود و تصویری علمی از آن ارائه شود.

3-1- اهمیت موضوع

در خصوص بیان جایگاه و اهمیت نظری و عملی این پژوهش، ذکر چند مبحث قابل توجّه خواهد بود:

• مصرف کالاهای فرهنگی امروزه از مهم­ترین زمینه­های فعالیت در حوزه سبک زندگی به شمار می­رود. اگرچه اطلاق «کالا» بر محصولات فرهنگی ممکن است ذهنیتی تجاری برای محصولات عرصه فرهنگ ایجاد کند لیکن مقصود از کالاهای فرهنگی در این نوشتار، آن گروه از محصولات فرهنگی با بن­مایه­های سبک زندگی است که اولاً عینیت یافته ثانیاً توان تغییر سبک زندگی مردم را دارد و ثالثاً انسان امروز به خاطر آن حاضر است هزینه بپردازد. به همین سبب نیز «هویت یابی»، «عاملیت» و «بازنمایی خویشتن» آثار کالای فرهنگی دانسته می­شود و شاید بتوان مدعی شد اساساً سبک زندگى، نوعى نظم منطقى در مصرف کالاهاى فرهنگى است که با کمک آن وجوه تمایز و تشابه مصرف‌کنندگان فرهنگى قابل بازشناخت است.
• صاحب‌نظران کالاهای فرهنگی را به 9 گروه «مکتوب مانند کتاب، نشریه، روزنامه و ...»، «رسانه­ای»، «موبایل و فضای مجازی»، «اسباب‌بازی و وسایل سرگرمی»، «مد و انواع طراحی­ها»، «محصولات هنری مانند مجسمه­ها، موسیقی، سینما و تئاتر»، «میراث فرهنگی»، «رخدادهای ورزشی به‌مثابه کالای فرهنگی» و «کالاهای مذهبی» تقسیم می­کنند. طبیعتاً هرکدام از این کالاها دارای اقتضائات، آثار، نتایج و لوازم ویژه برای اقدام هستند لیکن چرخه تولید تا مصرف در همه­ی این انواع قابل پی­جویی و اقدام است.
• سواد مصرف فرهنگی به معنای تسلط بر دانش و مهارت استفاده­ متعادل و منطقی از کالاهای فرهنگی، امروزه به‌عنوان یکی از انواع سواد عمومی مطرح است. درواقع با توجه به تنوع و انبوهی کالاهای فرهنگی که به فرد یا یک جامعه عرضه می­شود، این سواد مصرف فرهنگی است که باعث می­شود انسان توان استفاده از کالاهای فرهنگی را آن­گونه که شایسته است پیدا کند و کم­سوادی مصرف، عملاً فرد یا جامعه را چنان به سمت انفعال در برابر کالاهای فرهنگی پیش­می­برد که در یک فرایند نرم و آرام، سبک زندگی او تغییر می­کند و به‌جای آن‌که او تسلط بر کالاها داشته باشد، کالاها – و به دنبال آن نظام سرمایه­داری- بر فرهنگ و ذهن و سبک زندگی انسان و جامعه تسلط می­یابند.
• می­توان فرایندهای مرتبط با محصولات فرهنگی را در 5 اقدام تولید، توزیع، تبلیغ، مصرف و مدیریت تعریف کرد. در عرصه­ی مصرف سه آسیب «پایین بودن سواد مصرف»، «سرانه پایین مصرف فرهنگی» و «عدم تعادل در مصرف فرهنگی» از جدی­ترین مشکلات به شمار می­رود و هجمه همه­جانبه­ی دشمن به‌خصوص در عرصه­ی کالای فرهنگی این آسیب­ها را تشدید کرده است.

بنا بر آنچه گفته شد، مقوله مصرف کالاهای فرهنگی مسئله‌ای بسیار مهم است که ابعاد آن از یک­سو تمامی شئون فردی و اجتماعی و حتی رابطه انسان با خداوند و با تاریخ را در برمی‌گیرد و از سوی دیگر در پهنه­ی تمامی ابعاد مربوط به مقوله­ی سبک زندگی گسترش‌یافته است و اگر افراد یک جامعه یا کلیت آن جامعه در مصرف کالاهای فرهنگی دچار آسیب عدم تعادل یا سرانه­ی پایین و یا کم­سوادی فرهنگی باشند آن جامعه از حیث فرهنگی منفعل خواهد شد و هویت فرهنگی و بلکه هویت تمدنی خود را از دست خواهد داد.

بدون شک یکی از نگرش‌ها و جهان‌بینی‌هایی که می‌توان برای استخراج مفاهیم نوین در این حوزه به آن تمسک کرد ایدئولوژی و جهان‌بینی دینی برآمده از تفکر و عمل عالمان اجتماعی دین است و در عصر کنونی که در دوران شکل‌گیری تمدن نوین اسلامی هستیم از غنی‌ترین منابع می‌توان بیانات ولات فقیه جامعه‌ی معاصر ایران را نام برد و با مواجهه‌ی صحیح با این بیانات، الگوی بومی، دینی و ملی بسیاری از مسائل و موضوعات فرهنگی را استخراج نمود.

4-1- مسأله اصلی: تعاملات دوسویه مصرف و فرهنگ

مسئله‌ی اصلی این پژوهش حول فهم الگوی مطلوب مصرف فرهنگی در اندیشه‌ی رهبران انقلاب اسلامی ایران قوام‌یافته است و در ذیل دو سؤال فرعی زیر به دنبال کشف و استخراج الگوی مذکور هستیم:

• گفتمان امام خمینی ^{رحمت الله علیه} در مصرف فرهنگی شامل چه تعاریف و مؤلفه‌هایی است؟
• گفتمان امام خامنه‌ای ^{مدّظله العالی} در مصرف فرهنگی شامل چه تعاریف و مؤلفه‌هایی است؟

امروزه در پاسخ به این مسئله، به دو دلیل اساسی، شیوه‌های مصرف فرهنگی از نظر جامعه‌شناختی در حال پیگیری است. اول این‌که «سلیقه‌های فرهنگی» به‌عنوان وسیله‌ای برای تمایز گروه‌های اجتماعی عمل می‌کنند و مصرف فرهنگی به‌عنوان یک استاندارد برای تشخیص این سلیقه‌ها و مبنای موقعیت‌های اجتماعی، فرهنگی و الگوی ترجیحی رفتار به کار می‌آید و دوم این‌که مصرف، فرآیندی است که توسط آن، گروه‌های اجتماعی خود را بازتولید می‌کنند(کاتز-گرو: 2004؛1)[3] و فهم الگو و گفتمان این مصرف در جوامع مختلف نقش بسزایی در آینده‌پژوهی و سیاست‌گذاری فرهنگی برای آینده‌ی آن اجتماع خواهد داشت.

توجه به مصرف در بین جامعه شناسان همواره به سبب پیامدهای گوناگون آن در سه سطح خرد، میانه و کلان بر ساختارهای اجتماعی و سیاسی آن بوده است (علیخواه، 1386، صص 233-230) و دراین‌بین مصرف فرهنگی یکی از مهم‌ترین نوع مصرف‌هاست که بیشترین تأثیرات اجتماعی و سیاسی را به دنبال خواهد داشت. مصرف فرهنگ و «کالاهای فرهنگی»[4] را می‌توان فعالیتی غیراقتصادی و سیاسی تعریف کرد. چنان‌که در درک معمول هم‌چنین تلقی‌ای وجود دارد و به‌طور ضمنی فعالیت اجتماعی آزادانه را هم شامل می‌شود(رشیدپور، ۱۳۸۸، ص 60). از نظر بوردیو منظور از مصرف فرهنگی استفاده از کالای تولیدشده نظام فرهنگی و مشخص‌کننده‌ی نوع سلیقه فرهنگی مصرف‌کننده می‌باشد(بوردیو، 1389، ص ۱۱۲). زمانی مقوله مصرف از موضوعات موردمطالعه اصحاب علوم اقتصادی بود، اما در دهه‌های اخیر از مباحثی است که جایگاه چشم‌گیری در عرصه مطالعات فرهنگی و اجتماعی پیداکرده است؛ حتی اغلب شاخه‌های علوم انسانی نظیر روا‌نشناسی، مرد‌م‌شناسی و علوم سیاسی نیز از زوایای مختلف به بررسی این پدیده می‌پردازند. اهمیت فزاینده‌ی مصرف به علت نقشی است که در زندگی روزمره‌ی افراد و در ساختارهای اجتماعی جوامع ایفا می‌کند(باکاک، 1381، ص 112).

امروزه رسانه‌های ارتباطی ازجمله نشریات و مطبوعات از طریق ارتباط غیرمستقیم تحول بزرگی در اشاعه معلومات و اطلاعات، افکار و رفتار انسانی و پیشرفت فرهنگ و تمدن بشری به وجود آورده است(معتمدنژاد، ۱۳۸۶، ص 370-368). همچنین رسانه‌های ارتباطی دیگر به‌ویژه رادیو و تلویزیون فراهم آورنده‌ی ‌دانش و شکل‌دهنده‌ی ارزش‌ها شده‌اند(دادگران، ۱۳۸۴، ص 109). اینترنت و به دنبال آن فناوری تلفن همراه نیز به علت سرعت و راحتی کاربرد آن در اطلاع‌رسانی و ارتباط مجازی بودن آن، می‌تواند نقش مهمی را در شکل‌گیری انواع رفتارهای اجتماعی و تحول هویتی افراد (خاصه جوانان) ایجاد نماید(منطقی،1387، ص 29-27). فیلم‌های سینمایی، کتاب و موسیقی هنگامی‌که در عرصه‌ی عمومی عرضه می‌شوند، میزان نفوذ اجتماعی و جهت‌گیری فرهنگی که این کالاها برآیند آن محسوب می‌شوند را عیان می‌کند(چلبی، ۱۳۷۵، ص 55). متعاقب همین مصارف فرهنگی، سبک زندگی ما شکل می‌یابد، نیازها و تمایلات ما سامان پیدا می‌کند، مواد لازم برای تولید تخیلات و رؤیاهای ما فراهم می‌شود و تفاوت‌ها و تمایزات اجتماعی و درنهایت، تولیدات ثانویه ما در به‌کارگیری ابزارهای موجود نمایانگر می‌شود(استوری: 1995؛ 55)[5]. گروه‌های اجتماعی ارزش‌های خود را از طریق مصارف خود ابراز می‌کنند(میلر:1995؛ 34)[6]. به همین جهت است که یکی از مهم‌ترین اولویت‌های دولت‌ها برنامه‌ریزی برای مدیریت مصرف این کالاها و ابزارهای فرهنگی و رسانه‌ای شده است.

در سال‌های اخیر طیف وسیعی از شاخص‌های فرهنگی در چندین پروژه طولانی توسط یونسکو بررسی‌شده است. برخی از این شاخص‌ها جنبه‌های مختلف مصرف فرهنگی مانند سرمایه‌های فرهنگی و شئون گروه‌های اجتماعی و روندهای مختلف مصرفی توسط آنان را بررسی می‌کنند(تروسبی:1999؛ 152)[7].  با تغییرات در سبک مصرفی جوامع، کمیت و کیفیت مطالعات صورت­گرفته حول واژة مصرف نیز گوناگون شده و همگام با آن تغییریافته است. به‌گونه‌ای که امروزه با متکثر شدن میزان و نوع مصرف بشریت، مطالعات گوناگون در باب مصرف نیز تکثر پیداکرده و به حوزه‌های مختلف راه پیداکرده است و دیگر نمی‌توان به‌صورت تک‌بعدی به مطالعه آن پرداخت(صمیم و فاطمی، 1386، ص 86). تأثیرات به وجود آمده از مصرف کالاهای فرهنگی جدید را می‌توان در مواردی مانند، تحولات هویتی، تأثیرات آموزشی و تربیتی، تحول در روابط اجتماعی و خانوادگی، ظهور تحولات فرهنگی، تأثیرات سیاسی و اعتقادی قرار داد. چراکه مصرف کالاهای فرهنگی با سبک زندگی افراد نیز رابطه دارد. نوع و چگونگی مصرف کالاهای فرهنگی بر نحوه زندگی افراد جامعه تأثیر دارد و منظور از سبک زندگی عبارت است از طیف رفتاری که اصلی انسجام بخش بر آن حاکم است و عرصه‌ای از زندگی را تحت پوشش دارد و در میان گروهی از افراد جامعه قابل‌مشاهده است و الزاماً برای همگان قابل‌تشخیص نیست (فاضلی، ۱۳۸۲، ص ۸۳).

2- ادبیات موضوع و پیشینه

1-2- ادبیات نظری

1-1-2- تاریخچه مصرف فرهنگی در اندیشه‌ی تمدن غرب

یکی از نخستین تحلیل‌ها در رابطه با مصرف فرهنگی را می‌توان در نظریات مارکسیستی دنبال کرد. در سنت مارکسیستی، مصرف‌گرایی معنای زندگی را در خرید اشیاء و تجارب از پیش بسته‌بندی‌شده جستجو می‌کند. از نظر مارکس ایدئولوژی مصرف‌گرایی هم در خدمت مشروع کردن سرمایه‌داری و هم در کار برانگیختن مردم چه در خیال و چه در واقعیت برای مصرف‌کننده شدن است(کاظمی، ۱۳۸۷، صص 90-81). مارکس معتقد بود تولید، موضوع مصرف، روش مصرف و انگیزه مصرف را ایجاد می‌کند، ضمن این‌که مصرف هم به نوبه‌ی خود با برانگیختن تمایل تولیدکننده و ایجاد نیازی مطلوب در او بر تولید تأثیر می‌گذارد(مارکس، ۱۳۸۲، صص 781-70). پیوند بین تولید و مصرف، شیوه پیچیده‌ی جانمایی اقتصاد در درون جامعه را نمایان می‌کند(اسلیتر: 2001؛ 48-44)[8].

به دنبال مارکس رولان بارت با تقریری متفاوت، اسطوره را مبنای تحلیل قرارداد. ازنظر رولان بارت اسطوره خود را بر خواننده تحمیل می‌کند و بار ایدئولوژیک و دروغین خود را انتقال می‌دهد. اسطوره نوعی فهم جهان است، فهمى البته کاذب، درست در قامت ایدئولوژی موردنظر مارکس. ازنظر بارت اسطوره‌ها می‌توانند واقعیتی تهدیدکننده را در زیرسطحی ظاهری مخفی کنند و واقعیت موجود را کاملاً طبیعی جلوه دهند(کرایب، ۱۳۸۲، ص 95)؛ و این یعنی شکل‌گیری نوعی انفعال در مخاطب مصرف‌کننده‌ی فرهنگی. بحث مارکس در رابطه با بت‌وارگی کالا برای آدورنو و مکتب فرانکفورت اساس نظریه‌ای شد که می‌گفت: اشکال فرهنگی از قبیل موسیقی پاپ می‌تواند تسلط اقتصادی، سیاسی و ایدئولوژیکی سرمایه را تضمین کند (استریتاتی، ۱۳۸۷ و آدورنو و هورکهایمر، ۱۳۸۴). از منظر نظریه‌پردازان فرهنگ توده‌ای نیز توده­ها به‌گونه‌ای انفعالی کالاهای فرهنگی سرمایه‌داری را مصرف می‌کنند. نظریه فرهنگ توده‌ای واکنشی در برابر صنعتی شدن و تجاری شدن فرهنگ‌عامه در سطح وسیع بوده است(استریناتی، ۱۳۸۷، صص 44-40).

در مقابل، برخی مصرف فرهنگی را شیوه‌ای از ارتباط فهم کرده و مصرف را به معنای نوعی ارتباط و خلق معنا معرفی نمودند (کاظمی، ۱۳۸۷، صص 90-81). ماکس­وبر با ابداع مفهوم «سبک زندگی» که ابزار مفهومی مهمی در مدل چندبعدی قشربندی اجتماعی و چالشی با مدل تک‌بعدی اقتصادی مارکس بود به رابطه‌ی مصرف‌گرایی و سبک زندگی در جامعه‌ی سرمایه‌داری پرداخت. از این منظر مصرف انبوه تأثیر معنی‌داری بر همگن‌سازی سبک­زندگی و تغییر رفتارهای جمعی دارد(پاکولسکی: 1993؛ 285)[9]. وبر معتقد بود «جامعه فقط به لحاظ اقتصادی قشربندی نمی‌شود بلکه بر اساس منزلت و راه و رسم آشکار شدن منزلت در سبک زندگی‌های گروهای اجتماعی نیز قشر‌بندی می‌شود» (بنت، ۱۳۸۶، ص 14).

در نظر وبلن ثروت مهم‌ترین مبنای افتخار، شهرت و منزلت در جامعه‌ی آمریکا شده بود. وی اشاره می‌کند که در اجتماعات کوچک فرد از طریق «فراغت تظاهرى» ثروت خود را به نمایش می‌گذاشت؛ اما در جوامع شهری پدیده‌ی گمنام و ناشناسی مانع از این شد که فراغت تظاهری کارکرد سابق خود را داشته باشد. در اینجا «مصرف تظاهرى» جایگزین «فراغت تظاهری» می‌شود. الگوی وبلن از مصرف فرهنگی بر نوعی هم‌چشمی و رقابت مبتنی است و این روند یک‌طرفه است(کاظمی، ۱۳۸۷، ص ۱۵۰).

زیمل همانند وبلن بر این عقیده بود که مد یک پدیده‌ی‌ طبقاتی است، اما نه به این معنا که ذوق‌ و سلیقه‌های مردم در مسائل زیبایی و هنر ناشی از گزینش‌های جمعی طبقاتی است. وی می‌گوید دنباله‌روی ما از مد تا جایی است که خودمان از ذوق و سلیقه‌مان مطمئن نباشیم. زیمل مد را با توجه به دیالکتیک میل فرد به شبیه بودن و در همان حال متمایز بودن از دیگران بودن و تثبیت مرزهای اجتماعی بررسی می‌کند(فریزبی، ۱۳۸۶، ص ۱۹). بوردیو در مطالعه‌ی پرآوازه‌ی خود تحت عنوان «تمایز» با بسط دادن به اندیشه‌های وبر، زیمل و وبلن سبک زندگی را به‌عنوان بازتاب منزلت اجتماعی مفهوم‌پردازی می‌کند. ازنظر بوردیو نیز مصرف فرهنگی نوعی خلق ارتباط است. مصرف به کار ایجاد تمایز اجتماعی می‌آید. وی نشان داد که الگوهای خاص مصرف فرهنگی به هدف ایجاد و تمایزات اجتماعی به کار می‌رود(کاظمی، ۱۳۸۷، ص 163). بوردیو در نظر داشت تحلیل کند که چگونه گروه‌های خاص به‌ویژه طبقات اجتماعی و اقتصادی از میان سایر چیزها، انواع کالاهای مصرفی، روش‌های ارائه‌ی خوراک و غذا خوردن، مبلمان و تزئین داخلی منزل را بکار می‌گیرند تا روش مجزای زندگی خود را مشخص کنند و خود را از دیگران متمایز سازند(باکاک، 1381، ص 91).

در مقابل نگاه‌های گذشته جریانی وجود دارد که اعتقاد دارد رسانه‌ها و مصرف فرهنگی همچون مجراهایی عمل می‌کنند که منابع فرهنگی را در دسترس افراد قرار می‌دهند و به افراد اجازه می‌دهند به‌صورت خلاق تعدیل و دخل و تصرف در ماهیت ساختار‌هایی مانند طبقه، جنسیت و نژاد بپردازند و بنابراین به هویت جدید و تأملی می‌انجامند(بنت، ۱۳۸۶، صص ۸۷ - ۸۸). در همین خصوص دوسرتو استدلال می‌کند که مصرف، عملی پیچیده و مستتر است، اما بی‌سروصدا و تقریباً به‌طور ناپیدا در هر مکان برای خود جا باز می‌کند زیرا مصرف نه از طریق محصولاتش، بلکه از راه نحوه‌ی استفاده از آن محصولاتی که نظم مسلط اقتصادی تحمیل می‌کند خود را آشکار می‌سازد(استوری، ۱۳۸۶، ص ۲۹۰). ازنظر دوسرتو هم تولیدکنندگان و هم مصرف‌کنندگان در تعیین معناهای زیبایی‌شناختی تصاویر، فنون و اشیایی که صنایع فرهنگی و رسانه‌ای عرضه می‌کنند نقش دارند(زیست، ۱۳۸۶، ص ۹۹) و این یعنی خلاقیت مصرف‌کنندگان. در این تحلیل مصرف، به‌عنوان اصلی‌ترین سازمان جامعه‌ی مصرف‌کننده، تولید را از اولویت تحلیل‌ها کنار گذاشته است. تحلیل پدیده‌ی مصرف توضیحاتی کلی از زندگی روزمره و تأثیر تولیدات فرهنگی گسترده در شکل‌گیری گروه‌های اجتماعی مختلف را ارائه می‌دهد و از سویی سبک‌های فردی یا گروهی زندگی یا شیوه‌های مصرف آن‌ها به‌طور فزاینده‌ای روابط اقتصادی را شکل می‌دهد(وارد:2002؛63)[10].

2-1-2- مصرف فرهنگی در اندیشه‌ی تمدن اسلامی

مطابق آنچه مرور شد در اندیشه‌ی علوم اجتماعی غرب، تاریخچه‌ی مصرف فرهنگی بیشتر بر مبنا و اساس نسبت انسان با مؤلفه‌های تولیدی، تمایز و منزلت اجتماعی، مصارف مادی و رسانه‌ای در زندگی روزمره و نهایتاً توجه به اصول زیبایی‌شناختی، هنری و مطلوبیت بیشتر و نیز اثراتی که مصرف بر فرهنگ و بالعکس می‌گذارد استوار بود. دال مرکزی مصرف فرهنگی درمجموع این نگاه‌ها رسیدن انسان به بیشترین مطلوبیت و بهره‌مندی است. این گفتمان‌ها بیشتر به دنبال این هستند که تیپ ایدئال مطلوب خود که همان مدرن­بودن و بهترشدن پس از مصرف فرهنگی است را ترسیم کرده و مصادیق آن را بیان کنند. در دین اسلام نگاه توحیدی و حاکمیت عقل و فطرت همواره دریچه‌ی تحلیل را متفاوت می‌سازد ازآنچه علوم اجتماعی بناشده بر پایه‌های مدرنیسم الهام می‌کند.

زمانی که درباره ابعاد مختلف زندگی انسان مانند اهداف، نیازها و علایق او صحبت می‌کنیم، معمولاً سه ساحت ازنظر دینی برای ما حائز اهمیت است، یعنی انسان همواره دریکی از این سه ساحت به سر می‌برد: ساحت افکار، ساحت احساسات و ساحت اعمال. هر انسانی در یک برش زمانی و مکانی خاص دریکی از این سه ساحت کنشگری می‌کند، یعنی حتماً یا به یک فکر، یا به یک عمل و یا به یک احساس خاص مشغولیت دارد و چیزی جدای از این قابل‌تصور نیست و از نگاه اسلام انسانی کامل است که همه ‏ارزش‏های انسانی در او رشد کرده و به حدّ اعلای رشد رسیده و هماهنگ رشد کرده باشد(مطهری، 1390، صص  28 ـ30) یعنی نگاه توحیدی در همه‌ی ساحات سه‌گانه‌ی او حکم‌فرما باشد.

این‌گونه نیست که الگوی مصرف فرهنگی و سبک زندگی تنها در حوزه اعمال ارائه شود و صرفاً پیرامون این‌که چگونه به مسافرت برویم، چه کتابی بخریم، چه لباسی بپوشیم و یا درباره‌ی چگونگی تعاملات فردی و اجتماعی‌مان باشد. مطابق مضامین اسلامی الگوی مطلوب، فراتر از اعمال، بلکه در حوزه افکار و احساسات نیز باید واردشده و به همه ساحت‌های زندگی انسان تسری یابد و دال مرکزی و تکامل­دهنده در این گفتمان، فطرت توحیدی انسان خواهد بود. اگر ما قائل به فطرت انسانی باشیم، یعنی معیارهای انسانیت را معیارهای ثابت که ریشه‌اش در فطرت انسانی است بدانیم، نه‌تنها انسانیت بلکه تکامل انسانیت نیز معنی و مفهوم پیدا می‌کند(طباطبایی،1393، ص 183). بدون اعتقاد به فطرت و وجود ارزش‌های ثابت انسانی نمی‌توان در وادی تکامل انسانی قدم نهاد. ارزش‌های انسانی باید به‌عنوان اصول ثابت و ریشه‌دار در انسان وجود داشته باشند تا تکامل معنی دهد و این ارزش‌ها و گرایش‌ها یک سلسله امور فطری هستند و تکامل هم با این فرض استوار است(مطهری، 1394، ص 88). نظریه فطرت، ارزش‌های ثابت و مشترکی را در همه انسان‌ها به اثبات می‌رساند و بر اساس نظریه فطرت انسان دارای استعدادهای انسانی است که به‌صورت بالقوه وجود دارند و باید پرورش یابند و تربیت به معنای پرورش دادن استعدادها جهت شکوفایی و به برنشاندن ارزش‌های متعالی در وجود اوست (خمینی، 1368، ص 39).

«متفکرمحوری» راهکاری برای استخراج نظریه‌ی فرهنگی اسلامی و بومی[11]

برای استخراج مبانی و آنچه به‌طور مثال به‌عنوان محوریت نگاه توحیدی و فطری در تبیین مصرف فرهنگی و سپس پاسخگویی به مسائل فرهنگی در بالا مطرح شد، راهکار اوّلیه این است که مستقیماً به سراغ متون خام رفته و به کاوش و استخراج نظریه بپردازیم. در این روش، تجربه‌ی علمی ثابت کرده است که به دلیل دوری از امر اجتماعی واقع و نیز عدم‌پردازش محتوای متون دینی و خام بودن آن‌ها، احتمال رسیدن به نتیجه و یافتن راه‌حل خیلی بعید به نظر می‌رسد. یکی از راهکارهایی که تجربه‌ی اندیشمندان غربی نشان داد بسیار سهل‌الوصول‌تر و نزدیک‌تر به واقعیت است و همچنین در برهه‌هایی از تاریخ اندیشه‌ی اجتماعی مسلمین ما شاهد به‌کارگیری و توفیق این روش استخراج نظریه و پاسخ به مسائل هستیم، روش متفکر محوری است. «متفکرمحوری» عبارت است از فهم اجتهادی نظام فکری یک متفکر و بهره‌مندی از آن نظام در تولید علوم انسانی اسلامی و حل مسائل انقلاب اسلامی. ازآنجاکه ازیک‌طرف، متفکران مختلف، لزوماً در همه مبانی مشترک نیستند و گزینش از میان آن‌ها نیز نیازمند اجتهاد است و از طرف دیگر، گزینش غیر اجتهادی، منجر به ناهماهنگی و تعارض در پاسخ‌ها می‌گردد، محوریت یک متفکر به‌جای چند متفکر هم‌عرض و مراجعه به شارحان آن مکتب فکری، در فهم آرای متفکر محوری ضروری است (جعفری، 1398).

3-1-2- انواع مواجهه و فهم از بیانات ولی‌فقیه[12]

در مواجهه با اندیشه‌ها و بیانات ولی‌فقیه، نگاه‌های متفاوتی وجود دارد.

1. نگاه اول این است که با بی‌اعتنایی از کنار بیانات ولی عبور می‌کنند، به این معنا که بیانات ولی حرفی کنار حرف‌های دیگر است.
2. نگاه دوم این است که با اندیشه‌های ولی رفتار سیاسی می‌کنند و فقط به جنبۀ سیاسی اندیشه‌ها و بیانات توجه می‌کنند.
3. نگاه سوم مربوط به کسانی است که جایگاه هدایت برای عموم کشور را برای ولی‌فقیه قائل‌اند، امّا با کلام و اندیشه‌ی وی مواجهۀ موضوعی و بخشی می‌کنند.
4. در نگاه چهارم، افراد منظومۀ کلام ولی‌فقیه را می‌بینند و سعی می‌کنند به منظومۀ کلام رهبری توجه کنند و بفهمند؛ اما این منظومۀ اندیشه را پویا نمی‌بیند.
5. نگاه پنجم که نگاه کامل‌تری است، کلام رهبری را در نظام آن دریافت می‌کند و پویا می‌بیند(پیروزمند، 1395).

بهترین سطح فهم از بیانات ولی‌فقیه:

در پنج نگاهی که بیان شد، نگاه اول و دوم در مسیر صحیحی قرار نگرفته است. کسی که می‌خواهد بی‌اعتنایی کند، انگیزه‌ای برای دقت کردن ندارد. شیوه‌ی کسی هم که می‌خواهد استفاده‌ی سیاسی کند، غلط است و باعث می‌شود که با عینکی ناقص، به آن مسئله نگاه شود؛ اما از نگاه سوم به بعد مسیر به سمت رسیدن به فهم درستی از کلام ولی‌فقیه است، هرچند نگاه سوم و چهارم به فهم کامل نمی‌رسد. پیشنهاد ما این است که باید علاوه بر تلاش برای رسیدن به فهم درست، برای فهم کامل نیز الگویی داشت و لازمه‌ی این کار این است که هم «نظام موضوع» و هم «نظام اندیشه» و هم «پویایی کلام رهبر» را مدنظر داشته باشیم و به این سه‌گانه «فهم نظام اندیشه پویای ولی‌فقیه» می‌گوییم و در این پژوهش یکی از ارکان تحلیلی همین دیدگاه است.

2-2- پیشینه پژوهش

در این حوزه و با این هدف که بتوان الگویی از مصرف فرهنگی مبتنی بر اندیشه‌های حاکمان دینی در آن ارائه داد تاکنون پژوهشی انجام نگرفته است، امّا پیرامون طرح­ها و پژوهش­های بومی که در این حوزه و حوزه‌های نزدیک به آن انجام‌شده است می‌توان به موارد زیر اشاره نمود.

جمع‌بندی پیشینه‌های مرتبط با پژوهش

با مرور پژوهش‌های صورت گرفته در ایران که در سطور بالا به چند مورد از آن‌ها به‌صورت اجمالی اشاره گردید، درمی‌یابیم که در این حوزه و با این هدف که بتوان الگویی از گفتمان رهبران انقلاب اسلامی در مصرف فرهنگی به‌صورت تخصصی ارائه داد و بر آن به‌عنوان مقدمه‌ای برای تولید نظریه و استخراج الگوهای حکمرانی در حوزه‌های راهبردی فرهنگی و اجتماعی تکیه کرد تاکنون پژوهشی انجام نگرفته است و پژوهش‌ها، کتاب‌ها، پایان‌نامه‌ها و مقالات حاضر بیشتر به‌صورت تبیین یک موضوع خاص و محدود به‌صورت مطالعات موردی برای تبیین ابعاد مختلف مقوله‌ی مصرف فرهنگی و رسانه‌ای پرداخته‌اند. این پژوهش به دنبال آن است تا با استفاده از یک منطق دقیق علمی و ابداع و اثبات یک الگوی بدیع، کمک شایانی به تحقیقات و پژوهش‌های راهبردی متّکی بر اندیشه‌های رهبران انقلاب اسلامی داشته باشد. هرچند درروند این پژوهش از داده‌ها، دسته‌بندی‌ها، ابتکارات و نوآوری‌های موجود در پژوهش‌های فوق بهره‌ی وافی و کافی صورت گرفته است.

3- روش تحقیق

1-3- نوع و استراتژی تحقیق

در این پژوهش که از نوع بنیادی است، استراتژی حاکم نگاه کیفی بر اساس روش تحلیل گفتمان است. در تحقیق پیش رو بر اساس مراحل پنج‌گانه‌ی «روش تحلیل گفتمان پدام» و بر مبنای دیدگاه «فهم نظام پویای اندیشه‌ی ولی» منطبق بر الگوی «متفکرمحوری» که در سطور گذشته بدان اشاره گردید، سعی در استخراج عناصر و دال‌های گفتمانی رهبران انقلاب اسلامی و نهایتاً تبیین گفتمان آن‌ها در حوزه‌ی مصرف فرهنگی داریم. مبنای ایدئولوژیک ما نگاه توحیدی و پایه و اساس بودن اوامر و نواهی الهی در ارائه‌ی الگو خواهد بود.

2-3- روش گردآوری داده‌ها

در گردآوری داده‌ها از دو ابزار پیمایش و مصاحبه بهره گرفته‌شده است. بدین ترتیب که پیش از به‌کارگیری روش پدام برای تحلیل گفتمان رهبران انقلاب اسلامی در حوزه مصرف فرهنگی، نیاز به داده‌هایی از اندیشه‌ی امام و رهبری داریم. در این مرحله تعداد 1180 فیش منتخب از بیانات و اندیشه‌های رهبران انقلاب اسلامی جمع‌آوری شد و سپس در دستگاه تحلیل گفتمان مورد تحلیل قرار داده شد. در فرآیند تحقیق جهت غنای علمی و تولید ادبیات لازم از مصاحبه با نخبگان برای تبیین تئوری‌های موردنیاز استفاده‌شده است و توقف این مصاحبه‌ها بر اساس روش اشباع نظری صورت پذیرفته است. بدین معنا که هرگاه مفاهیم ایجادشده حاصل از مصاحبه‌ها به دور تکرار افتاد و مفاهیم جدیدی ارائه نگردید، ادامه‌ی انجام مصاحبه متوقف شد.

3-3- روش‌ تحلیل داده‌ها

روش تحلیل گفتمان نسبت به سایر روش­های تحلیل متون از ژرفا و عمق بیشتری برخوردار است و از ارجحیت بیشتری برخوردار است. در نظر دکتر حسن بشیر «گفتمان حاکم بر هر بحث علمی، خود تعیین‌کننده بخشی از هویت آن است و بدون آن نمی­توان واقعیت مسائل را به‌گونه‌ای که باید باشند، درک کرد» (بشیر و همکاران، 1389: 221).

در این پژوهش که به روش تحلیل گفتمان انجام می­شود، تحلیل داده­های متن به روش تحلیل عملیاتی گفتمان پدام صورت خواهد گرفت و متونی برگزیده از اندیشه‌های امام خمینی و مقام معظم رهبری را مورد تحلیل قرار می­دهیم. مراحل فرایندی پدام، دارای شباهت­هایی با روش تحلیل گفتمان نورمن فرکلاف است. همان‌گونه که فرکلاف در روش تحلیل گفتمان خود، سه مرحله «توصیف»، «تفسیر» و «تبیین» را انجام می­دهد. روش پدام در تلاش است که این مراحل سه‌گانه را با توجه به پنج سطح تحلیل «سطح-سطح»، «عمق-سطح»، «سطح-عمق»، «عمیق» و «عمیق‌تر» موردتوجه قرار دهد (بشیر، 1392، ص 10).

در مرحله «سطح-سطح» با فورانی‌ترین لایه متن، ساختار بیرونی و شکل بیان یا نمود گفتمان را می­توان جست‌وجو کرد. «عمق-سطح» عمیق‌ترین لایه سطحی متن است و ساختار درونی یا محتوای بیان را به دست می­آورد. در مرحله «سطح- عمق» یعنی فوقانی­ترین سطح از عمق متن، محتوای مشخصی از متن قرار دارد. در آخرین یا عمیق‌ترین لایه یک متن، ساختارهای کلان متن واقع‌شده است. محتوای گفتمان، نقش و کارکرد متن و نقش آن در فرهنگ و دانش اجتماعی –فرهنگی مخاطب و سرانجام ساختارهای فرهنگی، اجتماعی و حتی تاریخی، دربرگیرنده متن ازجمله ساختارهای کلانی هستند که شکل‌دهنده این عمیق‌ترین لایه متن یعنی «عمق-عمق» به‌حساب می­آیند (فهیمی فر، 1395، ص 60).

درروش پدام، سه مرحله «سطح-سطح»، «عمق-سطح»، «سطح-عمق» به شکل سه محور اساسی ذیل مطرح‌شده‌اند: 1- برداشت از اصل متن، 2- جهت‌گیری و گرایش متن، 3- تحلیل توجیهی با توجه به سایر گرایش­های متن(بشیر، 1389: 235-240). مرحله «عمق-عمق» در این شیوه تحلیل شامل دو مرحله می­باشد: مرحله عمیق و مرحله عمیق‌تر که مرحله عمیق برای مرحله نسبتا کلان «عمق-عمق» و مرحله عمیق‌تر برای مرحله کاملاً کلانی است که متکی بر ساختارها و اطلاعات مرتبط فرهنگی، سیاسی، اجتماعی، دینی و تاریخی طراحی‌شده است(بشیر، 1390، ص 7).

4-3- جامعه و نمونه

کلیّه‌ی بیانات، متون و نوشتارهای در دسترس از رهبران انقلاب اسلامی به‌عنوان جامعه‌ی موردمطالعه‌ی ما در این پژوهش می‌باشد. پیش از به‌کارگیری روش پدام برای تحلیل گفتمان رهبران انقلاب اسلامی در حوزه مصرف فرهنگی، نیاز به داده‌ها و نمونه‌های نامحدود از اندیشه‌ی امام و رهبری داریم و مراحل جمع‌آوری داده‌های اولیه و خام برای استفاده در دستگاه تحلیل گفتمان پدام به شرح زیر انجام شد:

1. جمع‌آوری داده‌های علمی مصرف فرهنگی و مؤلفه‌های آن در سبک زندگی برای دست‌یابی به کلیدواژه‌های اساسی و قابل‌استفاده در تحلیل
2. جمع‌آوری داده‌های تحقیق از بیانات و اندیشه‌های امام خامنه‌ای ^{مدظله العالی} بر اساس جستجوی کلیدواژگانی و مفهومی
3. جمع‌آوری داده‌های تحقیق از بیانات و اندیشه‌های امام خمینی ^{رحمت الله علیه} بر اساس جستجوی کلیدواژگانی و مفهومی

مفاهیم و کلیدواژه‌های متناظر آنان جهت جستجو در اندیشه‌ی رهبران انقلاب اسلامی بر اساس داده‌های علمی مصرف فرهنگی و مؤلفه‌های آن در سبک زندگی که پس از مطالعات کتابخانه‌ای و استخراج کلیه‌ی مفاهیم مرتبط با مصرف فرهنگی از مقالات و کتب مرتبط به‌دست‌آمده و با ایده پردازی و بارش فکری محققین دسته‌بندی شدند نیز شامل موارد زیر بود:

5-3- روایی و پایایی

همان‌طور که بیان شد چون این تحقیق در پارادایم کیفی شکل‌گرفته است، مصاحبه‌ها نیز به‌صورت کیفی و از جامعه خبرگانی انجام‌شده است و طبیعتاً نتایج هر مصاحبه در مصاحبه‌ی بعدی لحاظ شده و بنابراین، خود مصاحبه‌ها در اعتبارسنجی تحقیق مؤثر می‌باشند. پس از تکمیل تحقیق نیز نتایج نهایی به اطلاع خبرگان این حوزه رسید تا نسبت به اعتبار نهایی و روایی آن اطمینان حاصل گردد. در خصوص اطمینان از پایایی نتایج تحقیق نیز، مراحل طی شده بر روی بیانات مختلف رهبران انقلاب اسلامی بررسی گردید و نهایتاً مشاهده گردید که نتایج و مفاهیم حاصل از طی مراحل تحلیل گفتمان پدام ثابت و تکرارپذیر هستند.

3-6- مراحل انجام و به‌کارگیری روش

بر اساس آنچه بیان شد، تلفیق پنج بازوی روشی و ایدئولوژیک مراحل تحلیلی تحقیق به‌صورت زیر تبیین می‌گردد:

مراحل تحلیل گفتمان امام خمینی رحمت الله علیه و امام خامنه‌ای در حوزه مصرف فرهنگی

در این قسمت سعی در استخراج عناصر و دال‌های گفتمانی رهبران انقلاب اسلامی و نهایتاً تبیین گفتمان آن‌ها در حوزه‌ی مصرف فرهنگی داریم و لذا بخش‌هایی از طی مراحل روش تحلیل گفتمان پدام به‌عنوان نمونه آورده می‌شود، چراکه گستره‌ی حجمی جداول تحلیل گفتمانی در ظرف کمّی این صفحات نمی‌گنجد و صرفاً جهت آشنایی با مراحل طی شده جهت استخراج مبانی و عناصر گفتمانی مصرف فرهنگی در اندیشه‌ی امام خمینی ^{رحمت الله علیه} و مقام معظم رهبری، این مراحل به مخاطب این نوشتار عرضه می‌گردد:

مرحله پنجم پدام (عمیق‌تر):

در این مرحله که مرحله آخر تحلیل گفتمان عملیاتی پدام به شمار می­آید به دنبال بررسی متادال/دال­های فرامتن هستیم. این مرحله کاملاً استنباطی و بر اساس رابطه گفتمان کلی متن با گفتمان­های دیگری است که یا حضور محلی یا جهانی در ابعاد مختلف خود دارند، می­باشد. هر متنی در یک حوزه گفتمان پدید می­آید. همچنین هر بینامتنی نیز در یک حوزه دیگر گفتمانی که می­تواند متشابه، متفاوت یا بنیابینی با متن اصلی مورد تحلیل باشد، تولید می­گردد. رابطه گفتمانی گفتمان حاکم بر متن و گفتمان­های دیگر که نوعی از رابطه گفتمانی بین متنی را نشان می­دهد، در ستون یا مرحله پنجم موردتوجه قرار می­گیرد. گفتنی است این رابطه به‌شدت با نحوه استنباط گفتمان حاکم بر متن و دیگر گفتمان­های مرتبط و غیر مرتبط با متن، پیوند دارد. به بیانی دیگر کشف «متادال فراگیر» در این مرحله، نیازمند اولاً، کشف گفتمان متن است، ثانیاً، آشنایی با گفتمان­های دیگر در سطح محلی و جهانی و ثالثاً، شیوه ربط دادن این گفتمان­ها با همدیگر است که نوعی از ارتباط بینامتنی را منعکس می­کند. بر همین اساس اصول، مؤلفه‌ها و ابعاد گفتمان مصرف فرهنگی از نگاه امام خمینی ^{رحمت الله علیه} و مقام معظم رهبری را می‌توان بررسی نمود.

4- یافته‌های تحقیق

1-4- مبانی و عناصر گفتمانی مصرف فرهنگی در اندیشه‌ی امام خمینی ^{رحمت الله علیه} و مقام معظم رهبری ^{مدضله العالی}

ازآنجاکه مبانی گفتمانی مصرف فرهنگی در اندیشه‌ی امام خمینی ^{رحمت الله علیه} و مقام معظم رهبری باید تبیین‌کننده و بسترساز تحقق اهداف فرهنگی نظام جمهوری اسلامی باشد، در این قسمت مؤلفه‌ها و موضوعات راهبردی مصرف فرهنگی بازشناسی می‌گردد. در یک بیان اجمالی به‌طور عام در فرهنگ و به‌طور خاص در مصرف فرهنگی، رویکرد نرم‌افزاری نقطه کانونی منظومه فرهنگی امام خمینی ^{رحمت الله علیه} و رهبر معظم انقلاب را تشکیل می‌دهد و این به دلیل آن است که در منظومه فکری رهبران انقلاب اسلامی خاستگاه انقلاب اسلامی خاستگاه فرهنگی ـ دینی و آرمان‌ها و اهداف آن نیز بر اساس آرمان‌ها و اهداف دینی قوام‌یافته است. درنتیجه همان‌گونه که مهم‌ترین تهدیدات وجدی‌ترین آسیب‌هایی که از دیدگاه امام ^{رحمت الله علیه} و رهبر انقلاب متوجه انقلاب، کشور، نظام و مردم است، تهدیدات فرهنگی است، در نقطه مقابل اساسی‌ترین، کلیدی‌ترین و اولویت‌دارترین مؤلفه‌های تضمین سلامت و پویایی جامعه نیز صبغه فرهنگی دارند و در این مسیر، الگوی مصرف فرهنگی منطبق بر آموزه‌های اسلام و انقلاب اسلامی می‌تواند به‌عنوان ابزاری قدرتمند و جهت دهنده ضامن توفیق اهداف فرهنگی انقلاب اسلامی باشد. به همین جهت برنامه‌ها و سیاست‌گذاری‌های مربوط به مصرف فرهنگی باید به‌گونه‌ای تدوین و اجرا شوند که ایجاد، تداوم و تحکیم فرهنگ دینی، اسلامی و ملی را تضمین کنند. محورها و عناصر زیر مستخرج از فرمایش‌های امام خمینی ^{رحمت الله علیه} و رهبر معظم انقلاب می‌باشد، درعین‌حال یافته‌ها و تجربیات پژوهشی نگارنده و نیز ایده‌برداری از تحقیقات مرتبط در حوزه‌ی سیاست‌گذاری فرهنگی، سبک زندگی و مسئله شناسی فرهنگی منابع مکمل بوده است.

1. عنصر هویت اسلامی و ایرانی در مصرف فرهنگی
2. عنصر هویت انقلابی در مصرف فرهنگی
3. عنصر عدالت اجتماعی در مصرف فرهنگی
4. عنصر زبان و ادبیات فارسی در مصرف فرهنگی
5. عنصر تاریخ اسلام و ایران و گرایش به وطن، سرزمین، ارزش‌ها و نمادهای ملی در مصرف فرهنگی
6. عنصر اخلاق اجتماعی در مصرف فرهنگی
7. عنصر جامعه‌پذیری و فرهنگ پذیری در مصرف فرهنگی
8. عنصر تبادل و ارتباطات فرهنگی ملی و فراملی در مصرف فرهنگی
9. عنصر استقلال و خودباوری ملی و دینی در مصرف فرهنگی
10. عنصر مهارت‌های بندگی و زندگی در مصرف فرهنگی
11. عنصر همت، کار مضاعف و روحیه‌ی جهادی در مصرف فرهنگی
12. عنصر غنای اوقات فراغت در مصرف فرهنگی
13. عنصر ازدواج، خانواده و روابط خویشاوندی در مصرف فرهنگی
14. عنصر اتحاد و انسجام ملی در مصرف فرهنگی
15. عنصر پشتوانه‌ی اجتماعی در مصرف فرهنگی

2-4- شاکله‌ی فرهنگی گفتمان رهبران انقلاب اسلامی در مصرف فرهنگی

بر اساس تحلیل اخذشده از گفتمان رهبران انقلاب اسلامی در حوزه‌ی مصرف فرهنگی، برای سیاست‌گذاری در این حوزه باهدف دست‌یابی به الگویی جامع، کامل و بومی ما باید پنج مسئله‌ی اساسی را همواره در تولید، توزیع و خلق آثار و کالاهای فرهنگی و در نسبت آن با مخاطب این محصولات مدنظر قرار دهیم.

اولین و مهم‌ترین مسأله دقت به بینش مصرف فرهنگی در مخاطب است و نگاه به این مسأله که اساساً مخاطب مصرف فرهنگی بر مبنای چه جهان‌بینی و بینشی چه مصرفی را مختار خواهد دید و به سمت آن متمایل می‌شود. چیستی مصرف فرهنگی و بعد هویتی مصرف در این مرحله در تولیدکننده و مصرف‌کننده‌ی کالاهای فرهنگی شکل می‌گیرد.

مرحله‌ی دوم مقوله‌ی دانش مصرف فرهنگی است. در این مرحله اطلاعات و داده‌های خامی که از چرایی مصرف برای تولیدکننده و مصرف‌کننده‌ی فرهنگی مطرح می‌شود مورد توجّه است. در اینجا چالش مصرف فرهنگی حول محور سوالاتی همچون چرا باید این کالای فرهنگی را مصرف کنم؟ این مصرف چه فوایدی دارد؟ مصرف این کالای فرهنگی چه اثر یا اثراتی برای من دارد؟ می‌چرخد.

مقوله‌ی بعد که به‌نوعی مکمل و بعد تهییجی مقولات دانشی و بینشی را شکل می‌دهد، مسئله‌ی نوع گرایش به یک مصرف فرهنگی خاص است. بسیاری از مواقع می‌شود که سیاست‌گذاران و تولیدکنندگان با در نظر گرفتن دقیق ابعاد دانشی و بینشی چیستی و چرایی یک مصرف خاص را به‌درستی تبیین می‌کنند و همه معادلات صحیح است، امّا در عمل شاهدیم که مصرف‌کننده به سمت دیگری گرایش می‌یابد و انتخاب و گزینشگری دیگری را دارد و اصلاً مبنای انتخابش را دانش و بینش خود قرار نمی‌دهد و اصطلاحاً با دل خویش و با نوع میل و گرایش خاصی که به یک جریان پیداکرده است پیش می‌رود. منشاء «گرایش» برخلاف «دانش» و «بینش» که متکی بر قوت استدلال و منطق بودند، بر اساس عاطفه، سلیقه و میل طبیعی است. در نظر گرفتن این مقوله در تولیدات فرهنگی بسیار اهمیت دارد و مبحث مد و مدگرایی در اینجاست که معنا می‌یابد. اساس پدیده‌ی مُد بر محور شکل‌دهی و پاسخگویی به گرایشات افراد می‌چرخد.

دو مقوله‌ی نهایی یعنی روش و کنش مصرف فرهنگی در پی یافتن به پاسخ چگونگی مصرف فرهنگی هستند. اینجاست که مهارت‌های مخاطب مصرف فرهنگی اهمیت می‌یابد و این‌که تا چه میزان ما مهارت‌های مصرف فرهنگی را در مخاطب خود تقویت کرده باشیم در اینجا خود را نشان می‌دهد. چه بسیار مواقعی که ما با طی سه مرحله‌ی قبل و در مقام نظر تمامی ابعاد بینشی، دانشی و گرایشی را پشت سر گذاشته‌ایم و همه‌ی مراحل شکل‌دهی صحیح به یک رویداد یا کالای فرهنگی را طی نموده‌ایم، منتها در عرصه‌ی عمل شاهدیم که مخاطب ما توانایی و مهارت لازم برای گزینش، الگو یابی یا سلیقه‌یابی صحیح را ندارد و در عمل مسیر دیگری را انتخاب می‌کند. برای همین است که بعضاً مهارت‌ها یا همان روش‌ها و کنش‌های مصرفی بسیار چشم‌گیرتر از مراحل قبلی خود را نشان می‌دهند. البته یک آفت برنامه‌ریزی در بین سیاست‌گذاران فرهنگی همواره همین بوده است که به دلیل عمل‌گرا بودن، صرفاً به سراغ آموزش و تربیت در حوزه‌ی کنش و ارائه‌ی روش‌های مطلوب پیش می‌روند و از مؤلفه‌های بینشی و دانشی که هسته و مرکز اصلی شکل‌دهی به گرایش‌ها، کنش‌ها و روش‌ها هستند غفلت می‌ورزند. در یک نگاه کلی شاکله‌ی فرهنگی گفتمان رهبران انقلاب اسلامی در حوزه‌ی مصرف فرهنگی را می‌توان به‌صورت طرح‌واره‌ی زیر دانست. در این الگو شکل‌دهی به بینش و تعیین جهان‌بینی و ایدئولوژی مصرف فرهنگی مبنا و آغاز همه‌چیز است و پس‌ازآن آموزش (دانش)، تربیت (گرایش)، الگوسازی (روش) و تغییر (کنش) اهرم‌های بعدی الگوی اسلامی و بومی مصرف فرهنگی هستند.

5- بحث، نتیجه‌گیری و پیشنهادها

1-5- بحث

در مسأله مصرف فرهنگی و سواد این نوع مصرف، اگرچه پرداخت جدی نخبگان در چند سال اخیر به اصل مسأله سبک زندگی ایرانی و اسلامی و به‌طور خاص مقوله­های مرتبط با مصرف فرهنگی می­تواند نشان­گر عمق ژرف و عمر طولانی این مشکل باشد، لیکن آنچه در این عرصه سرنوشت­ساز است پرداخت مداوم و مکرر رهبران انقلاب اسلامی به‌عنوان مقام تعیین­کننده­ی خطوط اصلی حرکت کشور و تبیین­گر مسائل عمیق و استراتژیک جامعه به مقوله­ی سبک زندگی و موضوعات مرتبط با مصرف فرهنگی مردم است.

درواقع می­توان گفت رهبریِ نظام هم به سبب جایگاه قانونی این مقام و هم به دلیل سطوح ورود رهبری به لایه‌های کلان تصمیم­گیری تنها در صورتی بر یک مسأله کلی اشاره و پس‌ازآن به‌صورت مداوم و پرتکرار تأکید می­کنند که یا آن مسأله هم عمق استراتژیک پیداکرده باشد یا از یک عارضه معمولی به سطوح کلان ملی یعنی خوش­بینانه به یک معضل و در اکثریت موارد به یک بحران تبدیل‌شده باشد یا در نگرشی آینده­پژوهانه و با توجه به روندهای موجود، ظرفیت تبدیل­شدن به یک بحران را داشته باشد. درعین‌حال می­توان دید و می­توان گفت که چگونه تکنولوژی­های ارتباطی، فضاهای رسانه­ای و کالاهای فرهنگی توانسته­اند در تاروپود خانواده ایرانی که مبنای تمام پیوستگی­های جامعه ایرانی و اسلامی است نفوذ کنند و بسیاری از خانواده­ها را تا مرز متلاشی شدن پیش ببرند. درواقع می­توان مدعی شد مقوله ضعف سواد مصرف کالاهای فرهنگی هم خود یک بحران است و هم باعث ایجاد بسیاری از بحران­های اجتماعی و اخلاقی جامعه شده است.

بنابراین باید گفت دغدغه­های جامعه­شناسان، اهالی تعلیم و تربیت، رسانه­دانان و روان­شناسان و بسامد بالای پرداخت رهبران انقلاب اسلامی در پرداخت به کلیدواژه فرهنگ و سبک زندگی به‌طور عام و مصرف فرهنگی به‌طور خاص، نشان­گر بحرانی­بودن یا بحرانی­شدن این موضوع است و نقطه‌ی عزیمت این بحران مطابق پیشینه‌های پژوهشی مرور شده، نبود دکترینی واحد و متّحد در پرداختن به مسئله‌ی مصرف فرهنگی است و این پژوهش را می‌توان به‌عنوان خشتی آغازین در بنای این دکترین بومی و ایرانی- اسلامی دانست.

2-5- نتیجه‌گیری

در یک نگاه کلی و بر اساس آنچه تحلیل شد، الگوی مصرف فرهنگی از نگاه رهبران انقلاب اسلامی بر محوریت دین و باورهای توحیدی بنا می‌شود و به جهت محوریت توحید و نگاه توحیدی در سبک زندگی مورد تأکید امام خمینی و امام خامنه‌ای، ما می‌توانیم هسته‌ی مرکزی گفتمان خود در این حوزه را بر پایه‌ی اصلی به نام «مصرف فرهنگی توحیدی» قرار دهیم و سایر دال‌ها و عناصر گفتمانی را حول محور این دال مرکزی شکل دهیم. کلیت ساختاردهى شده‏‌ی مصرف فرهنگی توحیدی از عمل مفصل‌بندى سایر عناصر بیان‌شده حاصل مى‏شود و تشکیل گفتمان مصرف فرهنگی توحیدی را می‌دهد. این گفتمان از مجموعه‏اى از نشانه‌ها در ذیل زمینه‌ها و اهدافی مشخص تشکیل مى‏شود که به شیوه‏اى معنادار به هم مرتبط شده‏اند. در این گفتمان صورت‌بندی مجموعه‏اى از دال‌ها و مدلول‌ها وجود دارد که پیرامون دال مرکزی یعنی نگاه توحیدی در تولید و مصرف فرهنگی جایابى شده و هویت خویش را در برابر مجموعه‏اى از غیریّت‏ها به دست مى‏آورند. ریشه‌ها و زمینه‌های شکل‌گیری گفتمان مصرف فرهنگی توحیدی مبتنی بر سبک زندگی ایرانی اسلامی مدّ نظر رهبران انقلاب اسلامی شامل سه زمینه‌ی اساسی ایرانیت، اسلامیت و فرهنگ دینی و ملی می‌باشد و تبیین ایدئولوژی‌های مربوط به مصرف فرهنگی باید ناظر به سه هدف کوتاه­مدت، میان‌مدت و بلندمدت باشد.

تبیین روابط زمینه‌ها و اهداف گفتمان:

• ایرانیت

از منظر رهبران انقلاب اسلامی به‌طورکلی یکی از زمینه‌هایی که می‌بایست در مصرف فرهنگی بدان توجه شود بوم و جغرافیاست. هر روش مصرف و معاشی متناسب با اقتضائات تاریخی، جغرافیایی و فرهنگی سرزمینی است. جامعه ایرانی ازآن‌جهت که دارای فرهنگی غنی و عمیق است و سنت‌های اصیل و ملی و بومی خود را دارد می‌تواند بدون تقلید از سایر جوامع یک زندگی شیرین، زیبا، باشکوه، مرفه و همراه باعزت را برای خود ترتیب دهد.

رهبر معظم انقلاب درجایی اشاره می‌فرمایند که: «تمدن واقعی برای مردم ما تمدن ایرانی است؛ تمدنی است که متعلق به خود ماست؛ از استعدادهای ما جوشیده و با شرایط زندگی ما درهم‌آمیخته و چفت­شده است. راه‌حل حقیقی، راه‌حل بومی است. باید بذر سالم خودمان را بپاشیم و مراقبت کنیم تا سبز شود؛ دنبال تقلید از این‌وآن نباشیم؛ دنبال سخن گفتن با زبان و لغت بیگانه و عاریه گرفتن از تجربه‌های دست چندم آن‌ها نباشیم»[17].

 مصرف فرهنگی در جوامع مختلف متناسب بافرهنگ غالب آن شناخته می‌شود و بالطبع در جامعه ایران، به‌ویژه بعد از وقوع انقلاب اسلامی که بر پایه‌ی فرهنگ دین مدارانه استوار است، مصرف فرهنگی مردم، صبغه‌ی دینی داشته و درواقع بیانگر هویت دینی آنان می‌باشد.[18] لذا امام خامنه‌ای فرموده‌اند: «هدف از همه‌ی مبارزاتی که ملت ایران به رهبری امام بزرگوار انجام داد تا انقلاب به پیروزی رسید و همه‌ی تلاش‌هایی که بعد از پیروزی انقلاب در این کشور انجام شد، تشکیل حیات طیبه‌ی اسلامی بود. اسلام برای انسان، روش زندگی مناسب و لایقی قائل است. تلاش همه‌ی دلسوزان بشر و راهنمایان بزرگ انسان و انبیای عظام و اولیا و مجاهدان فی سبیل الله در طول تاریخ، این بوده است که این حیات طیبه را برای بشر به وجود آورند. از طرف دیگر، سعی همه‌ی دشمنان انسان و شیاطین و طواغیت آن بوده است که بشر را از این حیات طیبه دور کنند».[19]

• اسلامیت

مردم ایران با فرهنگ اسلامی از نظر روحی، عجین شده‌اند و فهمیده‌اند که راه زندگی درست را و سبک زندگی سعادت‌آمیز را قرآن به روی ما باز می‌کند.[20] فلذا فراگرفتن معارف قرآن و شکل دادن به زندگی فردی و اجتماعی در سایه‌ی قرآن را برای خود هدف قرار داده‌اند[21] و می‌خواهند علاوه بر احترام ظاهری و پاس داشتن از حرمت قرآن، خود را متخلق به اخلاق قرآنی نمایند و مصرف فرهنگی خود را منطبق با قرآن قرار دهند.[22]

• فرهنگ

فرهنگ از دیگر عوامل اثرگذار در شکل‌گیری مصرف فرهنگی است. «فرهنگ، مثل آب‌وهواست. فرهنگ، یعنی همین رسوم و آدابی که بر زندگی من و شما حاکم است، فرهنگ، یعنی باورها و اعتقادات ما و چیزهایی که زندگی شخصی و اجتماعی و داخل خانه و محیط کسب یک جامعه با آن‌ها روبه‌روست».[23] فرهنگ نیز مانند فرد انسانی دارای سه لایه بینشی و دانشی، گرایشی و روشی و کنشی است اجزای این سه‌گانه را بدین‌صورت می‌توان مشخص نمود:

• بینش‌ها و دانش‌ها: اعتقادات، باورها، اندیشه‌ها، نگرش‌ها و ارزش‌ها
• گرایش‌ها: خلقیات، هنجارها، احساسات و عواطف
• کنش‌ها و روش‌ها: آداب‌ورسوم، الگوهای رفتاری، مصنوعات، سنن، نمادها، مهارت‌ها

اهداف گفتمان

 اسلام برای انسان، روش زندگی مناسب و لایقی قائل است. روشی که او را به فلاح و سعادت حقیقی و کمال برساند. تلاش همه‌ی دلسوزان بشر و راهنمایان بزرگ انسان و انبیای عظام و اولیاء و مجاهدان فی سبیل الله در طول تاریخ، این بوده است که این‌چنین زندگی‌ای را برای بشر به وجود آورند تا به هدف خویش نائل شود. با توجه به چنین هدفی ایجاد مصرف فرهنگی ایرانی اسلامی مهم می‌شود. مقام معظم رهبری در این مورد می‌فرمایند: «ما اگر از منظر معنویت نگاه کنیم - که هدف انسان، رستگاری و فلاح و نجاح است - باید به سبک زندگی اهمیت دهیم؛ اگر به معنویت و رستگاری معنوی اعتقادی هم نداشته باشیم، برای زندگی راحت است؛ زندگی برخوردار از امنیت روانی و اخلاقی، باز پرداختن به سبک زندگی مهم است»[24]. اهداف چنین سبکی را می‌توان در سه سطح مقدماتی، میانی و نهایی بیان داشت.

• بلندمدت

منظور از هدف بلندمدت غایت اصلی است که از دنبال نمودن مصرف فرهنگی با الگوی ایرانی اسلامی مدنظر است.

حیات طیبه هدف از همه‌ی مبارزاتی که ملت ایران به رهبری امام بزرگوار انجام داد تا انقلاب به پیروزی رسید و همه‌ی تلاش‌هایی که بعد از پیروزی انقلاب در این کشور انجام شد، تشکیل حیات طیبه‌ی اسلامی بود. اسلام برای انسان، روش زندگی مناسب و لایقی قائل است. اگر تنها این شرایط محقق شد. انسان می‌تواند به سعادت و کمال برسد. تلاش همه‌ی دلسوزان بشر و راهنمایان بزرگ انسان و انبیای عظام و اولیا و مجاهدان فی سبیل الله در طول تاریخ، این بوده است که این حیات طیبه را برای بشر به وجود آورند. از طرف دیگر، سعی همه‌ی دشمنان انسان و شیاطین و طواغیت آن بوده است که بشر را از این حیات طیبه دور کنند. لذا عنصر ایمان و دشمنی با شیطان‌ها و طاغوت‌ها، از اجزای اصلی دعوت همه‌ی پیامبران بوده و عمل پیامبر اسلام ^{(صل الله علیه واله وسلم)} هم بر این نکته قرار داشته است.[25]

• میان‌مدت (میانی)

منظور از هدف میانی آن مقصدی است که از پیاده نمودن مصرف فرهنگی با الگوی ایرانی اسلامی در مرحله دوم دنبال می‌شود. ما اگر پیشرفت همه‌جانبه را به معنای تمدن سازی نوین اسلامی بگیریم - بالاخره یک مصداق عینی و خارجی برای پیشرفت با مفهوم اسلامی وجود دارد؛ این‌جور بگوییم که هدف ملت ایران و هدف انقلاب اسلامی، ایجاد یک تمدن نوین اسلامی است؛ این محاسبه‌ی درستی است - این تمدن نوین دو بخش دارد: یک بخش، بخش ابزاری است؛ یک بخش دیگر، بخش متنی و اصلی و اساسی است. به هر دو بخش باید رسید.[26]

• کوتاه‌مدت (مقدماتی)

منظور از اهداف مقدماتی آن مقاصد نزدیکی است که پیاده شدن مصرف فرهنگی با الگوی ایرانی اسلامی می‌تواند در اولین گام آن‌ها را محقق سازد.

پیشرفت:

 پیشرفت به معنای تحرک دائمی است. اگر دقت کنیم. پیشرفت، هم راه و مسیر است، هم هدف است. ما می­گوییم هدف، پیشرفت است؛ درحالی‌که پیشرفت یعنی حرکت به جلو.[27] یکی از ابعاد پیشرفت با مفهوم اسلامی عبارت است از سبک زندگی­کردن، رفتار اجتماعی، شیوه‌ی زیستن - این‌ها عبارة اُخرای یکدیگر است - این یک بعد مهم است[28].

امیدبخشی:

 بعد نرم‌افزاری تمدن که سبک زندگی است، تقریباً مهم‌ترین بعد آن است. «نمی‌شود یک تمدن را به‌صرف این‌که ماشین دارد، صنعت دارد، ثروت دارد، قضاوت کرد و تحسین کرد؛ درحالی‌که در داخل آن، این مشکلات فراوان، سراسر جامعه و زندگی مردم را فراگرفته. اصل این‌هاست؛ آن‌ها ابزاری است برای اینکه این بخش تأمین شود تا مردم احساس آسایش کنند، با امید زندگی کنند، با امنیت زندگی کنند، پیش بروند، حرکت کنند، تعالی انسانی مطلوب پیدا کنند»[29]. ازجمله دستاوردهای مهم تحقق مصرف فرهنگی ایرانی اسلامی القای روحیه امنیت و امیدبخشی است.

هویت‌سازی:

 یکی از مفاهیم که ارتباط وثیق و مستحکم با مفهوم مصرف فرهنگی دارد، هویت است. به دلیل همین ارتباط جدی سبک زندگی را مجموعه‌ای از رفتارها تعریف کرده‌اند که فرد آن‌ها را نه‌تنها برای تأمین نیازهای جاری خود که برای ابراز و اظهار روایتی خاص از هویت شخصی خویش در برابر دیگران انجام می‌دهد. درواقع نوع مصرف فرهنگی شیوه‌های بیانی هستند که افراد از طریق آن‌ها هویت‌های فردی و جمعی‌شان را ابراز و بیان می‌کنند. هویت چیزی است که از طریق نشانه‌های ذائقه، باور، ایستارها و سبک‌های زندگی تشخیص داده می‌شود. هویت هم فردی و هم اجتماعی پنداشته می‌شود و ما را مشابه یا متفاوت با دیگر مردم جلوه می‌دهد.[30] بنابراین ازجمله پیامدهای تحقق مصرف فرهنگی، هویت‌سازی است.

3-5- پیشنهاد:

همه جنبه‌های فعالیت‌های انسان فلسفه و باورهای بنیادین خود را داراست که هسته شناخت آن ‌را تشکیل می‌دهد. فلسفه، شیوه‌ای از اندیشیدن است؛ اما برای این‌که بتوان با آن کاری کرد و اندیشه را به عمل تبدیل نمود یا یک سیاست را وضع کرد، به دکترین نیاز است.

دکترین عبارت است از یک نیروی واسطه‌ای بین فلسفه و سیاست‌گذاری. درواقع دکترین، فلسفه را که اغلب ابهام‌آلود و نظری است، می‌گیرد و آن ‌را عملیاتی می‌کند تا از دل آن، سیاست‌های خاص، بیرون بیاید؛ بنابراین، دکترین شامل اصول بنیادین مربوط به چگونگی زندگی مردم و چگونگی انجام کارهاست. درحالی‌که دکترین امتداد یک فلسفه گسترده است، سیاست، برگرفته از دکترین می‌باشد. روابط میان فلسفه، دکترین و سیاست در تصویر ذیل نشان داده‌شده است:

در این پژوهش پس از تحلیل گفتمان رهبران انقلاب اسلامی در حوزه مصرف فرهنگی، آنچه کشف و تبیین گردید به نظر می‌رسد نشان‌دهنده‌ی فلسفه‌ی مطلوب مصرف فرهنگی که همان مصرف فرهنگی توحیدی است می‌باشد، اما آنچه به نظر می‌رسد حلقه‌ی مفقود مابین فلسفه‌ی توحیدی انقلاب اسلامی و سیاست‌های موجود مصرف فرهنگی است، تبیین دکترین بومی و اسلامی مصرف فرهنگی منطبق بر شرایط بومی و اسلامی جامعه ایران است. در این راستا باید دستگاه تولید باور که نقش تعیین‌کننده‌ای در تبیین استراتژی‌های بزرگ در اذهان مردم و سیاست‌گذاران دارد بیشترین نقش تاریخی خود را ایفا کند. آنچه ما امروز در مسائلی همچون مصرف فرهنگی و مسائل شبیه به آن بدان نیاز مبرم داریم دکترین‌های منطقی، به اجماع رسیده و جامع‌ومانع است. و این دقیقاً الگوی به‌ظاهر موفّقی است که تمدن غرب در تبیین دکترین مصرف فرهنگی برای انسان جامعه‌ی غربی داشت. آیا جامعه‌ی غرب از ابتدا دقیقاً می‌دانست که می‌خواهد به کجا برسد و به تعبیری آیا غرب طرحی برای غرب شدن داشت؟ مسلماً این‌گونه نبود. غرب به دنبال این بود که حالت مطلوبش که همان مدرنیته و لذت از مصرف بود را ایجاد کند. لذا یک دکترین ایدئال و یک اتوپیا که مطلوب خودش بود را ترسیم کرده و می‌کند و ادعا می‌کند که این ایدئال محقق شدنی است و به گمان ما او دارد پیشگویی می‌کند ولی در حقیقت این پیشگویی نیست. جهان غرب آن چیزی که مطلوبش است را بیان می‌کند و برای جهانیان آن‌قدر آن را تکرار و تکثیر می‌کند که درنتیجه عده‌ای از انسان‌های عالم شیفته و مجذوب این تصویر می‌شوند و تک‌تک این انسان‌ها ناخودآگاه در کنش‌های خود تغییراتی ایجاد می‌کنند و از مجموع این‌ها جهان به سمت دنیای مطلوب ترسیم‌شده توسط نظام غرب حرکت خواهد کرد و از اتّفاق درواقع همان چیزی که غرب می‌گوید محقق می‌شود. یکی از کارکردهای علوم اجتماعی همین تصویر جامعه مطلوب و نه سنجش وضع جامعه‌ی موجود است. پس اگر ما بخواهیم یک جامعه‌ی ایدئال داشته باشیم باید ابتدائاً آن دکترین ایدئال مهدوی منطبق بر پایه‌های توحیدی و نقش خدا در زندگی انسان را توصیه و ترویج کنیم. باید آن را توصیف کنیم تا انسان‌ها انگیزه‌ی خواستن و حرکت به سمت آن جامعه را پیدا کنند نه اینکه دائماً به آن‌ها گفته شود که چه بکنند و چه نکنند. رابطه‌ی بین متفکر تولید علم و جامعه نیز در این نگاه یک رابطه‌ی دوسویه و دیالکتیک است؛ یعنی متفکر محصول و ساخته‌شده‌ی بستر فرهنگی جامعه‌ی خودش و برخاسته از آن است - نه اینکه صرفاً متفکر سازنده‌ی جامعه باشد - و درعین‌حال پس از برخاست از جامعه، به سازندگی آن نیز خواهد پرداخت. پس در این نگاه راه تولید علم انسانی اسلامی، حرکت از دالان ساخت زیربناها و روبناهای معنوی، معرفتی و فرهنگی افراد اجتماع در سنخ و جنس‌های مختلف است. آن‌قدر در چرخه‌ای نامنظم و البته ناظر بر نیازسنجی و مخاطب سنجی، باید پروژه‌های مختلف فرهنگی و اجتماعی و بسترسازی‌های متعدد را صورت داد تا این چرخه‌ی نامنظم در هر بعد راه خود را پیدا کند و اجتماع را به ‌پیشبرد و روزبه­روز از ابعاد جدید شکل‌گیری تمدن اسلامی مهدوی پرده‌ای جدید برداشته شود.

6- منابع

6-1- منابع فارسی

1. آدورنو، تئودوردبلیو. هورکهایمر، ماکس، (1384). دیالکتیک روشنگری: قطعات فلسفی، ترجمه: مراد فرهادپور و امید مهرگان، تهران، گام نو.
2. استریناتی، دومینیک، (1387). مقدمه‌ای بر نظریه‌های فرهنگ‌عامه، ترجمه: ثریا، پاک‌نظر، تهران، انتشارات گام نو.
3. استوری، جان، (1386). مطالعات فرهنگی درباره‌ی فرهنگ‌عامه، ترجمه: حسن پاینده، تهران، آگه.
4. باکاک، رابرت، (1381). مصرف، ترجمه: خسرو صبوری، تهران، نشر شیرازه.
5. بوردیو، پیر، (1389). مسائل جامعه‌شناسی، ترجمه: پیروز، ایزدی، تهران، نسل آفتاب.
6. بنت، اندی، (1386). فرهنگ و زندگی روزمره، ترجمه: حسن چاوشیان و لیلا جوافشانی، تهران، نشر اختران.
7. بشیر، حسن، (1392). رسانه­های بیگانه: قرائتی با تحلیل گفتمان، جلد سوم، تهران: سیمای شرق.
8. بشیر و همکاران، (1389). خبر؛ تحلیل شبکه­ای و تحلیل گفتمان، تهران: دانشگاه امام صادق.
9. پاکتچی، احمد، (1390). درس گفتارهای کلاس نظریه­های فرهنگ، تهران، دانشگاه امام صادق (ع).
10. سلیمانی، سکینه، (1390). بررسی الگوهای مصرف فرهنگی در میان جوانان تهرانی و عوامل مرتبط با آن‌ها، پایان‌نامه، دولتی، وزارت علوم تحقیقات و فناوری، دانشگاه علامه طباطبائی، دانشکده علوم اجتماعی.
11. چلبی، مسعود، (1375). جامعه‌شناسی نظم، تهران، انتشارات نشر نی.
12. خادمیان، طلیعه، (1388). سبک زندگی و مصرف فرهنگی: مطالعه‌ای در حوزه جامعه‌شناسی فرهنگی و دیباچه‌ای بر سبک زندگی فرهنگی ایرانیان. تهران، جهان کتاب.
13. امام خمینی ^(ره)، صحیفه نور، ج 1 تا 21، چاپ سوم (1382)، تهران، دفتر حفظ و نشر آثار امام (ره).
14. خمینی، روح اللّه، (1368). چهل حدیث، تهران، رجاء.
15. دادگران، سیدمحمد، (1384). مبانی ارتباطات جمعی، تهران، انتشارات فیروزه.
16. رشیدپور، علی، (1388). بررسی میزان مصرف کالاهای فرهنگی در بین دانش آموزان شاهد استان لرستان. مدیریت فرهنگی دانشگاه آزاد واحد علوم تحقیقات، سال سوم، شماره 6.
17. صالحی امیری، سیدرضا، (1386). مفاهیم و نظریه‌های فرهنگی، چاپ اول، تهران، ققنوس.
18. صمیم، رضا و ساسان، فاطمی، (١٣٨۶). «پژوهش‌های جامعه‌شناختی در باب مصرف موسیقایی در بین افرادی با پایگاه‌های اجتماعی متفاوت (مطالعه موردی تهران)»، هنرهای زیبا، ش ٣٢.
19. طاهری، معصومه، (1388). زمینه‌های رشد و توسعه: نگاهی به جایگاه رسانه در ایجاد یا رفع مظلومیت فرهنگ، سوره، ش 42، فروردین - خرداد 1388، ص 11-8.
20. طباطبایی، محمدحسین، (1393). اصول فلسفه و روش رئالیسم، تهران، صدرا.
21. علیخواه، فردین، (1386). پیامدهای سیاسی مصرف‌گرایی، فصلنامه تحقیقات فرهنگی، سال اول، شماره اول، پژوهشکده مطالعات اجتماعی فرهنگی، وزارت علوم، ص 232.
22. فاضلی، نعمت‌الله، (1377). فرهنگ و توسعه رهیافت مردم شناختی توسعه، ترجمه: فاضلی، نعمت‌الله و فاضلی، محمدصادق، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات.
23. فریزبی، دیوید، (1386). گئورک زیمل، ترجمه: شهناز مسمی پرست، تهران، ققنوس.
24. فهیمی فر، اصغر، (1395). تحلیل گفتمان گزارش­های شبکه­های تلویزیونی الجزیره، العربیه، بی‌بی‌سی عربی و العالم درباره انقلاب مصر (24/6/2012-25/1/2012)، رسانه و فرهنگ، سال ششم، شماره 2: 53-76.
25. کاظمی، عباس، (1387). مطالعات فرهنگی، مصرف فرهنگی و زندگی روزمره در ایران، تهران، انتشارات جامعه شناسان.
26. کرایب، یان، (1382). نظریه اجتماعی کلاسیک: مقدمه‌ای بر اندیشه مارکس، وبر و... ترجمه: شهنازمسمی پرست، تهران، انتشارات آگاه.
27. کاوسی، اسماعیل، (1387). ارزش‌گذاری کالاهای فرهنگی و هنری، تهران، مجمع تشخیص مصلحت نظام، پژوهشکده تحقیقات استراتژیک.
28. معتمدنژاد، کاظم، معتمدنژاد، رویا، (1386). حقوق ارتباطات، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، معاونت مطبوعاتی و اطلاع‌رسانی، دفتر مطالعات و توسعه رسانه‌ها.
29. مارکس، کارل، (1382). دست‌نوشته‌های اقتصادی و سیاسی، ترجمه: حسن مرتضوی، تهران، نشر آگاه.
30. مرادویسی، رزگار، (1389). مصرف فرهنگی و جنسیت با تأکید بر مصرف فیلم، کتاب و موسیقی نمونه موردی: دانش‌آموزان دبیرستانی و دانشجویان شاغل به تحصیل در شهر مریوان، پایان‌نامه، دولتی، وزارت علوم تحقیقات و فناوری، دانشگاه اصفهان، دانشکده ادبیات و علوم انسانی.
31. موسوی کاخکی، طاهره، (1391) فرا تحلیل مطالعات انجام‌شده در باب جامعه‌شناسی مصرف کالاهای فرهنگی در ایران، پایان‌نامه، دولتی، دانشگاه پیام نور، وزارت علوم، تحقیقات، و فناوری، دانشگاه پیام نور استان تهران، دانشکده علوم اجتماعی و اقتصادی.
32. مطهری، مرتضی، (1394). فطرت، تهران، صدرا.
33. مطهری، مرتضی، (1390). انسان کامل، تهران، صدرا.
34. منطقی، مرتضی، (1387). راهنمای والدین در استفاده فرزندان از فن‌آوری‌های ارتباطی جدید، تهران، عابد.

منابع اینترنتی و نرم‌افزاری

35. سایت: khamenei.ir
36. سایت: emam-khomeini.ir
37. سایت: emam.com
38. نرم‌افزار حدیث ولایت (مجموعه‌ی بیانات مقام معظم رهبری)
39. نرم‌افزار نور امام خمینی ^{رحمت الله علیه}

2-6- منابع لاتین

40. Katz-Gerro, Tally, (2004). Cultural Consumption Research: Review of Methodology, Theory, and Consequence, International Review of Sociology, Vol14, Pp 11-29.
41. Miller, Daniel, (1995). Consumption as the vanguard of history, in Miller, D. (ed.), Acknowledging Consumption, London and New York, Routledge, pp. 1–57.
42. Miller, Daniel, (1995). Worlds Apart: Modernity through the Prism of the Local, London, Routledge.
43. Pakulski, Jan, (1993). Mass social movements and social class, International Sociology, Vol 8, No.2, pp 131–158.
44. Slater, Don, (2001). Markets, materiality and the “new economy”, in Metcalf, S. and Warde, A. (eds), Market Relations and the Competitive Process, Manchester, Manchester University Press.
45. Storey,J, (1995). Cultural Consumption and everyday Life, New York, Rautledge.
46. Slater, Don and Ritzer, George, (2001), Interview with Ulrich Beck, Journal of Consumer Culture, Vol 1, No 2, pp 261–277.
47. Throsby, David, (1999). Cultural capital, Journal of Cultural Economics, Vol 23, pp 3–12.
48. Warde, Alan, (1994). Consumers, identity and belonging: reflections on some theses of Zygmunt Bauman, in Keat, R. Whiteley, N. and Abercrombie, N. (eds), The Authority of the Consumer, London and New York, Routledge, pp. 58–74.

safivahid@gmail.com نویسنده مسئول، دانشجوی دکتری دانشکده معارف اسلامی و فرهنگ و ارتباطات دانشگاه امام صادق (ع)، تهران، ایران  [1]

 استاد دانشکده معارف اسلامی و فرهنگ و ارتباطات دانشگاه امام صادق (ع)، تهران، ایران[2]

[3] . Katz-Gerro

[4] - «کالاهای فرهنگی» به متون چاپی، موسیقی، آثار هنری مانند نقاشی، مجسمه‌سازی و هنرهای گرافیکی، فیلم، عکس، محصولات سمعی- بصری، مسابقات و تجهیزات ورزشی اطلاق می‌شود (طاهری، ۱۳۸۸).

[5] . Storey

[6] . Miller

[7] . Throsby

[8] . Slater

[9] . Pakulski

[10] . Warde

[11] - مصاحبه با دکتر علی جعفری هرستانی، (مدیر هسته‌ی مطالعات اندیشه‌های امام خمینی (ره) و علامه طباطبایی (ره) مرکز رشد دانشگاه امام صادق(ع))، (20/6/1398)

[12] - مصاحبه با حجت‌الاسلام علیرضا پیروزمند، (عضو هیئت‌علمی فرهنگستان علوم اسلامی قم)، (28/9/1395)

[13] - بیانات در دیدار مردم استان ایلام در سالروز ولادت امیرالمؤمنین علیه‌السلام - 23/2/93

[14] - بیانات در دانشگاه افسرى و تربیت پاسداری امام حسین علیه‌السلام - 31/2/93

[15] - بیانات در تاریخ 21//5/1371

[16] - خمینى، روح‏الله، رهبر انقلاب و بنیان‌گذار جمهورى اسلامى ایران، صحیفه امام، 22جلد، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى (س) - ایران - تهران، چاپ: 5، 1389 ه.ش.

[17]- امام خامنه‌ای، 12/2/1380

[18] - ابوالفضل احمدی، 1393، سبک زندگی اسلامی در اندیشه مقام معظم رهبری، تهران، انتشارات امیرکبیر، ص214

[19] - امام خامنه‌ای، 12/11/1368

[20] - امام خامنه‌ای، 18/3/1392

[21] - امام خامنه‌ای، 18/3/1392

[22] - امام خامنه‌ای، 19/4/1392

[23] - امام خامنه‌ای 10/1/1369

[24] - امام خامنه‌ای، 23/7/1391

[25] - امام خامنه‌ای، 12/11/1368

[26] - امام خامنه‌ای، 23/7/1391

[27] - امام خامنه‌ای، 22/7/1391

[28] - امام خامنه‌ای، 23/7/1391

[29] - امام خامنه‌ای، 23/7/1391

[30] - جمعی از نویسندگان (امان‌الله فصیحی و همکاران)، 1394، شاخص‌های سبک زندگی اسلامی، قم، انتشارات موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، ص66