تبیین وارزیابی موقعیت راهبرد ی مناطق‌مرزی جمهوری ‌اسلامی ‌ایران‌ وعراق (مطالعه موردی:شهرستان‌های مرزی استان ایلام)

تبیین وارزیابی  موقعیت راهبردی مناطق‌مرزی جمهوری ‌اسلامی ‌ایران‌ وعراق  (مطالعه  موردی:شهرستان‌های  مرزی استان ایلام)

رحیم پیری[1]

تاریخ دریافت:27/05/1399          تاریخ پذیرش نهایی:30/06/1399

فصلنامه مطالعات راهبردی بسیج، سال بیست و سوم، شماره 88، پاییز 1399

چکیده: 

  با فروپاشی رژیم عراق، ژئوپلیتیک و ساختار قدرت سیاسی آن کشور دگرگون و با جابجایی متغیرهای تأثیرگذار، نقطه‌ی عطف و فصل نوینی در روابط بین دو کشور ایران و عراق در استان‌های جدار مرز به‌ویژه استان ایلام شکل گرفت؛ که این امر ضرورت باز تعریف مرز و اتخاذ راهبردهای متناسب با تحولات مزبور را اجتناب‌ناپذیر ساخته و تحقیق حاضر بر آن است که با تحلیل مؤلفه‌های ماتریسSWOT (نقاط قوت و ضعف، فرصت‌ها و تهدیدها )، به این پرسش پاسخ دهد که از بین راهبردهای چهارگانه(تهاجمی، تدافعی، محافظه‌کارانه و رقابتی)، شهرستان‌های مرزی استان ایلام در کدام موقعیت راهبردی قرار دارند؟  این پژوهش در روش، گردآوری و تحلیل داده‌ها مبتنی بر ترکیب دو رهیافت کیفی و کمی است که با کاربست مدل SWOT و روش توصیفی – پیمایشی انجام‌گرفته و هدف اصلی آن تبیین و ارزیابی موقعیت  راهبردی شهرستان‌های  مرزی استان ایلام است.     

یافته‌های پژوهش نشان‌می‌دهد که موقعیت راهبردی مناطق مرزی استان در ناحیه تهاجمی) SO ( قراردارد و از 24 راهبرد قابل‌اجرا، راهبردهای رسوخ بیش‌ازپیش در بازار مصرف عراق، توسعه صادرات، افزایش سرمایه‌گذاری و تولید در بخش‌های کشاورزی، دامپروری، نفت و گاز(در میادین مشترک) و هم‌چنین بهره‌برداری ‌حداکثری از همبستگی و همگرایی فرهنگی و مذهبی اهالی دوسوی مرز برای توسعه و گسترش روابط در عرصه‌های مختلف در اولویت نخست قرار دارند.                  

   کلیدواژه‌ها: موقعیت راهبردی، مناطق مرزی، مدل SWOT  ، استان ایلام  

1-  مقدمه وبیان  مسأله:                                                                                         

 مناطق ‌مرزی از نقاط حساس و استراتژیک کشور به شمار می‌روند. طبیعت ‌منزوی و غیر حاصل خیز مناطق مرزی، به‌خصوص در عرصه‌های ‌کوهستانی و بیابانی ‌ایران، پیوسته به ‌دلیل ‌فقدان‌ رفاه و نبود ‌انگیزه‌های لازم برای زندگی، زمینه‌ساز مشکلات سیاسی، اقتصادی و امنیتی برای دولت‌های وقت بوده است. ناتوانایی‌های بالقوه در تولید، فقدان اشتغال، نازل بودن درآمد و عدم دسترسی به نیازهای اولیه، عمده‌ترین مشخصه اقتصادی- اجتماعی این مناطق است که زمینه را برای معضلات و نابسامانی‌هایی چون مهاجرت، قاچاق کالا، شورش و ناامنی در این مناطق فراهم آورده است(سازمان مدیریت،1378، ص 49). طول مرزهای ایران ٨ هزار٧٣١ کیلومتر می‌باشد؛ که ٢٦٧٠ کیلومتر آن در شمال، 1923 کیلومتر در شرق،2043 کیلومتر در جنوب و ٢٠٩٥ کیلومتر آن در غرب کشور است. مرزهای غربی ایران شامل مرز ایران با کشورهای عراق و ترکیه است که از بندر فاو آغاز می‌شود و در محل التقاط رود ارس با فراسوی سفلی خاتمه می‌یابد. مرزهای غربی ایران جمعاً به طول ٢٠٩٥ کیلومتر است که از این مقدار ١٧٤٤ کیلومتر آن مرز خشکی و 351 کیلومتر آن مرز آبی (رودخانه‌ای) است. مرزهای آبی ایران و عراق از نوع مرز رودخانه‌ای است(احمدی نوحدانی،1396، ص 231)؛ که از بین 15 کشور همسایه، عراق با 1332 کیلومتر بیشترین طول مرز جغرافیایی با جمهوری اسلامی ایران دارد. در میان 5 استان مرزی، استان ایلام با داشتن طولانی‌ترین مرز زمینی با عراق (425 کیلومتر) و ویژگی‌های خاص ژئوپلیتیکی و پیوندهای ‌عمیق تاریخی - مذهبی بین اهالی دو سوی مرز همواره از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است؛ و از سوی دیگر بررسی مناسبات بین دو کشور نشان‌می­دهد که از میان ‍ رژیم‌های حاکم بر عراق، با شروع دوره زمامداری و حاکمیت حزب بعث در عراق (سال 1968)، روابط بین عراق و ایران پرتنش و همراه با رقابت مخرب و منازعه بوده است، در این راستا نظام بعثی حاکم بر عراق به‌منظور تحقق سیاست‌های توسعه‌طلبانه خود و رهایی ‌از تنگنای ژئوپلیتیکی، درگام نخست راهبرد استفاده از زور برای بازتعریف مرزهای خود با ایران را در دستور کار قرارداد که اتخاذ این رویکرد، ناامنی، جنگ و درگیری (در قالب جنگ‌های محدود، تمام‌عیار و چریکی) در مناطق مرزی ایران در طول سال‌های متمادی و به شرح ذیل به دنبال داشت:                   1-1- در بین سال‌های 1347 تا 1353  با تجاوز به مناطق مرزی و ایجاد درگیری‌های محدود نظامی.    2-1- از اوایل 1358تا نیمه اول سال1359با تجاوز مرزی و انجام اقدامات ایذایی علیه پاسگاه‌ها و مناطق مرزی.

3-1- از31شهریورماه سال1359تا مردادماه سال1367 با تحمیل8 سال ­جنگ تمام‌عیار از زمین، هوا و دریا.

4-1- از نیمه دوم سال1367 تا نیمه اول سال1380با سازمان‌دهی، تجهیز و اعزام گروه­های تروریستی (منافقین و گروهک‌های تجزیه‌طلب) به داخل کشور برای انجام ترور، بمب‌گذاری و جنگ  ایذایی در مناطق مرزی و عمق کشور(یافته‌های پژوهش، 1399) از سال1380 تا اسفندماه سال1381 نیز فعل‌وانفعالات مرزی محدود و نفوذ از آن بسیار اندک بود و فعالیت گروهک‌های تروریستی معاند با جمهوری اسلامی ایران  همچنان تحت حمایت این رژیم ادامه داشت. در این دوره  وضعیت مرزهای بین دو کشور شکننده و روابط بین دو کشور سرد و نسبت به گذشته تغییر محسوسی نکرده بود. در فروردین‌ماه1382 با سرنگونی رژیم صدام و اشغال عراق توسط نیروهای به‌اصطلاح ائتلاف بین‌المللی به رهبری رژیم متجاوز ایالات‌متحده آمریکا  (این عملیات نظامی  با همکاری 31 کشور در29  اسفند 1381 انجام گردید)، مناطق مختلف عراق از جمله مناطق مرزی آن کشور اشغال و تحت مدیریت و کنترل نیروهای اشغالگر  قرار گرفت. در این دوره، ماهیت و ساختار قدرت در عراق دگرگون و با ورود بازیگران جدید(شیعیان و سایر گروه‌های معارض) در عرصه سیاسی عراق، راهبرد تخاصم و استفاده از زور به همکاری و رقابت تغییر یافت و مناسبات بین دو کشور بر اشتراکات و زمینه‌های فرصت ساز در کنار چالش‌های موجود(حضور بازیگران فرا منطقه‌ای، منطقه‌ای، گسترش تروریسم تکفیری- بعثی، تنش‌های قومی- مذهبی در عراق و...)شکل گرفت. در این دوره  علی‌رغم دﺧﺎﻟﺖ ﮐﺸﻮرﻫﺎی فرا منطقه‌ای و منطقه‌ای در جهت ﺗﻀﻌﯿﻒ رواﺑﻂ ﺟﻤﻬﻮری اﺳﻼﻣﯽ اﯾﺮان، رواﺑﻂ دو ﮐﺸﻮر به‌ویژه در مناطق مرزی و در زمینه‌های مختلف اقتصادی، فرهنگی، سیاسی و... روزبه‌روز ﺗﻮﺳﻌﻪ و گسترش یافت و با خروج نیروهای نظامی آمریکا در سال2011 م (گرچه ادامه فعالیت آن‌ها در قالب ائتلاف ضد داعش، امنیتی، مستشاری و... ادامه دارد.) این روند با سیری صعودی و شتابان ادامه دارد. توجه به موارد پیش‌گفته شده و ناشناخته ماندن توانایی‌های بالقوه‌ و عدم بهره‌برداری از امکانات و ظرفیت‌های موجود در مناطق مرزی، ژرف‌نگری علمی و نگاه راهبردی به این مناطق نیازمند تدوین و ارزیابی موقعیت راهبردی مناطق مرزی جمهوری اسلامی ایران و عراق است تا امکان تحلیل عوامل مؤثر بر محیط‌های داخلی و خارجی فراهم سازد؛ بنابراین هدف اصلی پژوهش حاضر، تعیین جایگاه راهبردی شهرستان‌های مرزی استان ایلام است که به‌واسطه شرایط نوین حاکم بر عراق شکل‌گرفته و بدیهی است که شناخت این فرصت‌ها و چالش‌ها از بعد راهبردی برای سیاست‌گذاران و مسئولین ذیصلاح از اهمیت خاصی برخوردار می‌باشد و عدم توجه به‌موقع آن‌ها به این موضوع،  می‌تواند معادلات را به نفع سایر بازیگران فعال در صحنه عراق تغییر دهد. این نوشتار بر آن است ضمن تدوین وضعیت موجود، نقاط قوت و ضعف‌های عمده و تأثیرگذار بر محیط داخلی و همچنین فرصت‌ها و تهدیدات محیط خارجی تأثیرگذار و کلیدی فراروی شهرستان‌های مرزی را تبیین و با بهره‌گیری از مدل SWOT و هم‌چنین ماتریس‌های IE و SPACE به این پرسش است که از بین راهبردهای  چهارگانه (تهاجمی، تدافعی، محافظه‌کارانه و رقابتی)، شهرستان‌های مرزی استان در کدام موقعیت راهبردی قرار دارند؟.                                                                                                        2- ادبیات  نظری و پیشینه :                                                                                                    الف) مفاهیم  و مبانی نظری  مرز                                                                                           1-2- مفهوم مرز

«مرز» از جمله مفاهیمی است که در عرصه‌های گوناگون سیاسی، تجاری، فرهنگی و جغرافیایی کاربردهای متفاوتی پیدا می‌کند و به دو مفهوم عینی مانند مرزهای رسمی کشورها و یا ذهنی به کار می­رود؛ مانند مرزهای عقیدتی، هم‌چنین می‌تواند باز، بسته یا ضعیف و قوی باشد (عزتی، 1368 ،ص150). در واقع مرزهای سیاسی، مهم‌ترین عامل تشخیص و جدایی یک واحد متشکل سیاسی از واحدهای دیگر است. در ضمن وجود همین خطوط است که وحدت سیاسی را در یک سرزمین که ممکن است فاقد هرگونه وحدت طبیعی یا انسانی باشد، میسر می­سازد. خطوط مرزی، خطوطی اعتباری و قراردادی هستند که به‌منظور تحدید حدود یک واحد سیاسی بر روی زمین مشخص می‌شوند. خطوطی که سرزمین یک حکومت را از حکومت همسایه جدا می‌کند، به مرزهای بین‌المللی معروف‌اند. این نوع مرزها در شکل‌دهی مناسبات سیاسی و اقتصادی میان حکومت‌ها نقش برجسته‌ای به عهده‌دارند و در میان گونه‌های مختلف مرز، مرز بین‌المللی به دلیل اینکه در آن بیش از سایر گونه‌ها امکان بروز اختلاف و منازعه‌ی سیاسی وجود دارد، اهمیت بیشتری دارد؛ بنابراین مرزها از مباحث اصلی و مهم جغرافیای سیاسی و ژئوپلیتیک به شمار می‌رود(میرحیدر، 1389 ،ص161).  

2-2- انواع مرز:                                                                                                                           فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و پایان جنگ سرد در دهه 1990، چشم‌انداز جدیدی برای بازتعریف نقشه مرزها، به‌ویژه در اروپای مرکزی و شرقی فراهم ساخت. از اوایل دهه 2000 میلادی، مرزها میان جامعه اروپا و سایر بلوک‌های منطقه‌ای از بین رفت و ظهور مرزهای جدید در کنار برخی شکاف‌های عمیق بین کشورهای ثروتمند و فقیر، شکاف‌های زبانی و فرهنگی جدید، مهاجرت انسان و.... تغییرات گسترده‌ای را در جهان معاصر به دنبال داشت. به‌گونه‌ای که از سال 1991 تاکنون بیش از 26000 کیلومتر مرز جدید بین کشورها به وجود آمده است و در حال حاضر در حدود 252000 کیلومتر مرز زمینی بین‌المللی وجود دارد.) ,2020,p2-3 et al Vicente Rufí ( مرزها از نظر تعیین خط مرز به مرزهای هندسی (تعیین خط مرز با استفاده از مختصات جغرافیایی)، طبیعی (تعیین خط مرز با استفاده از عوارض طبیعی) و مرزهای هوایی یا فضایی (در امتداد خط قائم از مرزهای زمینی یا دریایی به سمت بالا تا بی‌نهایت ادامه دارد) تقسیم می‌شوند. از نظر شکل‌گیری، مرزها به مرزهای پیشتاز (از زمان قدیم وجود داشته‌اند)، مرزهای طبیعی (با توجه به جغرافیای منطقه و با یک عارضه طبیعی مشخص می‌شود) و مرزهای تطبیقی (مرزهایی که با توجه به جغرافیای انسانی نواحی و منطبق با الگوهای فرهنگی- قومی تعیین می‌شود)(اخباری؛ نامی،19، ص 1389).                                                                                3-2-ویژگی‌ها مرزها                                                                                                       مرز عنصری پویاست که حدود دولت- ملت‌ها را مشخص می‌سازد و به‌عنوان ابزار سیاست کشور، تجلـی و وسیله‌ی قـدرت دولـت و تعیین‌کننده‌ی هویت ملی می­باشد.Marczwska, 2010,p 330) ( به‌طورکلی ویژگی اصلی مرزها عبارتنداز:

  1-3-2 -مرزها علاوه بر تعیین حدود بین کشورها ممکن است، در شرایط و مقتضیات خاصی، دو جامعه را از هم جدا کنند.     

  2-3-2- ممکن است به دلیل امنیتی و ترس از خطرهای طرف مقابل به وجود بیاید.                            3-3-2 - مرز ممکن است از نظر اجتماعی بین دو جامعه به وجود آید و اصولاً ارتباطی به قومیت نداشته باشد، مانند مرز بین محلات غنی و فقیر در بعضی از کشورها.                                                  4-4-2- مرز در بعضی از قاره‌ها ممکن است منشأ رقابت برای تصرف منابع زیرزمینی، دسترسی به آب یا نفت در کشورهای خاورمیانه و ... باشد.( مجتهد زاده، 1389،ص193-192)                                4-2-ابزارهای کنترل مرزها                                                                                               مرزها به‌عنوان خطوط جداکننده قلمروهای سیاسی، اجتماعی یا حقوقی کشورها می‌باشند و تا پایان جنگ سرد، 15 دیوار در سرتاسر جهان وجود داشت؛ امادرحال حاضر(علی‌رغم فروریختن برخی دیوارها مانند دیوار برلین و....) ساختن دیوارهای مرزی به یک موضوع متداول تبدیل‌شده و به77 دیوار افزایش‌یافته است. etal,2020,p1&15) Ali ( درواقع مرزها مشابه یکدیگر نمی باشند و شیوه مدیریت و کنترل آن ها نیز متفاوت است. ماهیت تهدیدها، فضا و منطقه‌ای که باید کنترل شود به انواع تجهیزات مورد نیاز و مهارت‌های به‌کارگیری آن‌ها، تعداد نیروی انسانی مورد نیاز، میزان اطلاعات در دسترس و سهولت دسترسی به پایگاه‌ داده‌ها مشترک، هماهنگی بین سازمان ها و نیروهای موجود درصحنه عمل بستگی دارد‌. هر مرز مشخصه های خاصی دارد.Marenin,2010,p34)  ( معمولاً کنترل مرزها به شیوه سنتی و نوین  انجام می‌گیرد:

 1-4-2-راه کارهای سنتی عبارتنداز: انسداد فیزیکی مرز (حفر کانال،انسداد دهانه‌های مرزی، نصب سیم‌ خاردار، ایجاد خاکریز، دیوار بتنی، پاسگاه و برجک مرزی، احداث راه‌های مرزی و...) انسداد سخت‌افزاری (تقویت نیروهای مرزی، تشکیل یگان‌های نظامی، امنیتی کردن صرف مناطق مرزی، افزایش پست‌های ایست و بازرسی و...).                                                         

  2-4-2-راه‌کارهای نوین عبارتنداز: فنی (کنترل نرم‌افزاری شامل استفاده از سیستم‌های اطلاعات جغرافیای G.I.S وI.T  و سنجنده‌های فضایی، شنودهای رادیویی،رادارهای مراقبتی و استراق سمع، تجهیزات الکترونیکی و اپتیکی و..) .

3-4-2-راهکارهای نوین فرهنگی ـ اجتماعی (شامل کنترل توسعه‌گرایی و همه‌جانبه: توجه به سیمای فرهنگی، سیاسی ، اقتصادی، اجتماعی منطقه، روش‌های مدیریتی منسجم و منظم با توجه به شرایط منطقه، عمران و آبادی، اشتغال‌زایی، قوانین و مقررات مناسب و تأثیرگذار، اعتمادسازی و دخیل کردن مرزنشینان در امورات، ایجاد بنگاه‌های اقتصادی و بازارچه‌های مرزی و...). ( زرقانی و دیگران ،395 ، ص31)                                      

 5-2- کارکردهای مرز                                                                                                       مرزها ساختارهای اجتماعی پیچیده‌ای هستند که از چهار مجموعه متداخل و درهم‌تنیده ژئوپلیتیکی، اجتماعی- فرهنگی، اقتصادی و زیستی- فیزیکی تشکیل‌شده‌اند که علاوه بر تداخل و انطباق باهم دارای کارکردها، معانی و نقش‌های مختلف و متناقضی هستند که هدف اصلی آن‌ها تعیین تفاوت‌های موجود در مکان (فضا) است. Haselsberger,2014,p518 &523) (در این میان فناوری‌ها، وابستگی متقابل بین دولت‌ها، اقتصاد، فرهنگ و مردم را افزایش داده و قابلیت و توانایی کشورها را در زمینه کنترل بر تردد انسان، انتقال اطلاعات، سرمایه و تأمین امنیت مرزها را تضعیف و با فرسایش مواجه ساخته است. هم‌زمان با آن، فعالیت‌های غیرقانونی و جرائم سازمان‌یافته فراملی و مهاجرت‌های گسترده در سراسر جهان ادامه دارد و کنترل آن‌ها از توان یک کشور به‌تنهایی خارج است. دراین‌باره دیدگاه‌های مختلفی در وجود دارد. برخی بر این باورند که حاکمیت دولت­ها بر مرزها روبه‌زوال است و با گسترش فعالیت‌های قانونی و غیرقانونی تردد انسان، انتقال کالاها و اطلاعات از بین خواهد رفت. طرفداران این دیدگاه با زیر سؤال بردن اهمیت مرزها، آن را تفکری منسوخ و قدیمی قلمداد می‌کنند. در مقابل؛ گروه دیگری، همچنان بر اهمیت مرزها تأکید و دولت‌ را به‌عنوان بازیگر اصلی می‌دانند که می‌تواند با تهدیدهای امنیتی، قضایی، حقوقی و...مقابله نماید. اما طرفداران دیدگاه سوم معتقدند که اهمیت مرزها به‌صورت هم‌زمان در حال افزایش و کاهش است و برای تبیین دیدگاه خود، استدلال می‌کنند که علت کاهش اهمیت مرزها به توانایی آن دسته از کشورها بازمی‌گردد که توان نظارت آن‌ها بر روند حرکت انسان، کالاها، خدمات و سرمایه سیری نزولی دارد و هنگامی است که کنترل مرزها از حاکمیت دولت‌ها خارج می‌شود و یا کنترل آن را با گروه‌ها و سازمان‌های غیردولتی به اشتراک می‌گذارند. از سوی دیگر و هم‌زمان با آن، مرزها اعتبار اصلی خود را به‌عنوان یکی از مشخصه‌های تعیین‌کننده قلمرو حاکمیت دولت‌ها (یعنی حاکمیت بر یک قسمت محدود)حفظ و همچنان عنصر اصلی در ساختار سیاسی نظام جهانی باقی خواهند ماند.  Marenin,2010,p26) (  مارتینز نیز بر این باور است که شرایط محیطی و انسانی موجود در دو سوی مرز هر کشور سبب توسعه و یا ایجاد مانع در روابط بین دو کشور می‌شود و نفوذپذیری مرز را تحت تأثیر قرار می‌دهد و تعامل در مناطق مرزی را به چهار منطقه‌ی مرزی بیگانه، هم‌زیست، وابسته به هم و یکپارچه تقسیم کرده است. در مرزهای بیگانه، فعل‌وانفعالات مرزی به‌صورت معمول انجام نمی­گیرد و نفوذپذیری آن بسیار اندک و ساکنان کشورهای همسایه نسبت به یکدیگر بیگانه عمل می­کنند. در مناطق مرزی هم‌زیست، مرز کمی باز و تعامل بین مرزی محدود است. وابستگی متقابل مناطق مرزی در صورتی شکل می­گیرد که مناطق دو سوی مرز به‌صورت همزیستی با یکدیگر مرتبط باشند. مکمل‌های اقتصادی تعامل و همکاری فرامرزی را ایجاد می­کنند. علاوه بر این، مناطق مرزی وابسته به هم با روابط اجتماعی در آن‌سوی مرز مشخص می‌شوند. در مناطق مرزی یکپارچه هیچ مانعی برای تجارت و حرکت انسان در مرزهای مشترک وجود ندارد. مناطق همسایه از نظر اقتصادی با سرمایه، محصول و نیروی کار ادغام می‌شوند. اختلافات عمده سیاسی بین کشورهای همسایه برطرف شده و مردم محلی خود را عضوی از یک سیستم اجتماعی می‌دانند. Kladivo, etal,2012,p48) ( به‌طورکلی صاحب‌نظران و کار‌‌شناسان نقش‌ها و کارکردهای متفاوتی را مانند کارکرد نظامی، اقتصادی، سیاسی و اجتماعی- فرهنگی، اثبات حقوقی یا فیزیکی یک دولت بر یک قلمرو خاصی، مانع دفاعی، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی، جداکنندگی، یکپارچه‌سازی، کشمکش و ارتباط برای مرزها قائل هستند اما به عقیده بیشتر صاحب‌نظران مهم‌ترین نقش مرز ، ایجاد مانع در برابر حرکت انسان‌ها، کالا و تفکرات است اگر بر اساس یک نگرش کلی و برون سیستمی(در ارتباط با کشورهای هم‌جوار) به مرزهای بین‌المللی نگاه شود کارکردهای مختلف مرزهای بین‌المللی را می‌توان در قالب دو گروه کارکرد دفاعی– امنیتی و کارکرد ارتباطی– تجاری  طبقه‌بندی کرد( زرقانی و دیگران،1392 ،ص88 ).در دوره‌ی پسا جنگ تحمیلی عراق علیه جمهوری اسلامی ایران و به‌ویژه پس از سقوط رژیم صدام شرایط مناطق مرزی استان، دگرگون و به‌تدریج از منطقه‌ی مرزی بیگانه خارج و از کارکردهای متنوع اقتصادی، ارتباطی، امنیتی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی برخوردار گردید که در ادامه این موضوع  با استفاده الگویSWOT مورد بررسی قرار می‌گیرد.      ب) مدل راهبردی SWOT                                                                                                     مدیریت استراتژیک مجموعه­ی تصمیمات و فعالیت‌های موجد صورت‌بندی و اجرای استراتژی طراحی‌شده برای دستیابی به هدف­های سازمان می­باشد.(پیرس ­و رابینسون،1393،ص18) و از چهار عنصر اساسی بررسی محیطی، تدوین استراتژی، اجرای استراتژی و ارزیابی و کنترل تشکیل می‌شود؛ هم محیط خارجی را به‌منظور کشف فرصت‌ها و تهدیدها و هم محیط داخلی را به‌منظور کشف و درک نقاط قوت و ضعف سازمان بررسی می‌کند و عواملی که در آینده آن بیشترین تأثیر رادارند که شامل نقاط قوت^[2]، نقاط ضعف^[3] ،تهدیدات^[4] و فرصت‌ها^[5] (SWOT ) می‌باشند که اصطلاحاً عوامل استراتژیک نامیده می‌شوند مدلSWOT ابزاری است برای پیدا کردن یک استراتژی یا موازنه­ی استراتژیک بین فرصت‌ها (بیرونی) و نقاط قوت (داخلی) با توجه به تهدیدها(بیرونی) و ضعف‌ها(درونی) در جهت رفع آن‌ها(هانگر و ویلن، 1389،ص136و23-22)نقاط قوت و ضعف داخلی در زمره فعالیت‌های قابل­کنترل سازمان قرار          می­گیرند که سازمان آن را به شیوه بسیار عالی یا بسیار ضعیف انجام می‌دهد و یکی از فعالیت‌های اصلی و ضروری مدیریت استراتژیک این است که نقاط قوت و ضعف واحدهای سازمان را شناسایی و آن‌ها را ارزیابی کند و می‌کوشند استراتژی‌هایی را به اجرا درآورند که نقاط قوت داخلی تقویت شود و ضعف­های داخلی برطرف و یا بهبود یابد. فرصت‌ها و تهدیدات خارجی به میزان زیادی خارج از کنترل یک سازمان می­باشند و مقصود از آن­ها رویدادها و روندهای­اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، بوم‌شناسی، محیطی، سیاسی، قانونی، دولتی، فن‌آوری و رقابتی است که می‌توانند به میزان زیادی در آینده به سازمان منفعت یا زیان برسانند و سازمان‌ها باید برای بهره‌ جستن از فرصت‌های خارجی و پرهیز از اثرات ناشی از تهدیدات خارجی یا کاهش دادن­ آن‌ها درصدد تدوین استراتژی بر‌آیند؛ بدین دلیل شناسایی، نظارت و ارزیابی فرصت‌ها و تهدیدات خارجی می‌توانند موفقیت سازمان را تضمین نمایند.(دیوید، 1395،ص36-35 ) و این تجزیه­وتحلیل بر این منطق استوار است که یک استراتژی اثربخش، قوت­ها و فرصت­ها را حداکثر   می­کند؛ درعین‌حال که ضعف‌ها و تهدیدات آن را به حداقل می‌رساند.(پیرس­ورابینسون،1393،ص307 ) مدلSWOTدر حالت معمولی  متشکل از یک جدول مختصات دوبعدی است که هر یک از چهار نواحی آن نشانگر یک دسته استراتژی می‌باشد.

1- راهبردهای حداکثر استفاده از فرصت‌های محیطی با به‌کارگیری نقاط قوت سازمان(استراتژی‌هایSO ) 2- راهبردهای استفاده از نقاط قوت سازمان برای جلوگیری از مواجهه با تهدیدها(استراتژی‌های ST )    3-راهبردهای استفاده از مزیت‌های بالقوه‌ای که در فرصت­های محیطی نهفته است برای جبران نقاط ضعف موجود سازمان(استراتژی‌های WO )                                                                             4-راهبردهای برای به حداقل رساندن زیان­های ناشی از تهدیدها و نقاط ضعف (استراتژی‌هایWT )       در مدل SWOTپس از لیست کردن هریک از عوامل قوت و ضعف و فرصت‌ها و تهدیدها و نوشتن آن‌ها در سلول‌های مربوط به خود از محل تلاقی هر یک از آن­ها، استراتژی‌های موردنظر حاصل می‌شود ؛ بنابراین همواره این ماتریس منجر به چهار دسته استراتژیSO ،WO ،ST ،WT می‌شود(علی احمدی و دیگران ،1391 :249-246) در واقع این مدل یکی از رایج‌ترین تکنیک‌های تجزیه‌وتحلیل راهبردی است که محیط‌های داخلی و خارجی(فرایندها) و اثربخشی برآیندها را مورد بررسی قرار می­دهد.(چارلز،1370 ،ص67) پس با توجه به موارد پیش‌گفته شده یکی از روش‌های مورد استفاده در برنامه‌ریزی استراتژیک برای سازمان‌ها و همچنین مطالعه و تجزیه‌وتحلیل محیط داخلی و خارجی شهرستان‌های مرزی ایران و عراق بهره‌برداری از مدل  swotاست. ادبیات مفهومی مدل مذکور، نه‌تنها به تبیین فرصت­ها و تهدیدها کمک می­کند، بلکه این امکان را فراهم می­سازد تا از طریق شناخت زمینه‌ها و موارد قوت و ضعف‌ها، راهبردهای مناسب برای شهرستان‌های مذکور شناسایی و با استفاده از ماتریس SWOT استخراج  و تدوین شود. 

2-2)پیشینه تحقیق:                                                                                                          درزمینه مرز و مناطق مرزی تاکنون پژوهش­های مختلفی در قالب مقاله، کتاب و... صورت پذیرفته است که مهم‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از:                                                                                            جدول شماره1-  پیشینه پژوهش

بررسی مطالعات علمی و پژوهش‌های گذشته نشان می‌دهد که تاکنون کار مستقلی پیرامون  این موضوع صورت نگرفته است و هر یک از محققان از بعد خاصی به موضوع مرز و مناطق مرزی پرداخته­اند و آنچه این پژوهش را از سایر پژوهش­ها متمایز می‌سازد تقویت نگرش راهبردی به استان،کاربردی بودن و ترکیب داده­های کمی و کیفی آن است.                                                 

3 ) روش پژوهش:                                                                                                                      روش انجام این تحقیق ترکیبی از روش کیفی و کمی است. در روش، گردآوری ­و تحلیل داده‌ها مبتنی بر ترکیب دو رهیافت کیفی ­و کمی است که با کاربست مدل SWOT، روش دلفی و مصاحبه با کارشناسان خبره (با مشخصات مندرج در جدول شماره 2 )در حوزه‌های مختلف دوسویه مرز انجام‌گرفته است. 

جدول شماره2-مشخصات کارشناسان خبره

برای گزینش کارشناسان مذکور از روش نمونه‌برداری قضاوتی از نوع غیر گمانی و هدف‌دار استفاده‌شده است و ازآنجایی‌که این پژوهش در مورد مناطق مرزی دو کشور ایران و عراق  صورت گرفته و نتایج آن به‌طور عملی مورداستفاده قرارمی ­گیرد، از نظر هدف کاربردی می‌باشد. برای انجام تحقیق در گام اول با استفاده از تجارب نگارنده و پس از مطالعات کتابخانه­ای، جستجو در سایت‌های معتبر و بررسی متون علمی موجود و بر اساس روش پویش محیطی حوزه‌های مختلف مناطق مرزی برای استخراج عوامل کلیدی در نظر گرفته شد که 79 عامل داخلی(نقاط قوت و ضعف)و خارجی(تهدیدها و فرصت‌ها)شناسایی و در نظرخواهی و مصاحبه با خبرگان و پس از چند بار اصلاح ، ارسال و تشریح،20 مؤلفه داخلی(قوت‌ها و ضعف‌ها)و20 مؤلفه خارجی (فرصت‌ها و تهدیدهای محیطی)کلیدی برای دست‌یابی به اهداف مناطق مرزی تلخیص گردید. سپس با بازطراحی پرسش‌نامه، روایی (صوری) آن توسط خبرگان و2 تن از مدرسان دانشگاه مورد تأیید قرار گرفت. در گام دوم با توجه به ارزش‌گذاری‌های صورت گرفته از سوی کارشناس  خبره و با احتساب میانگین رتبه‌های  اخذ شده نسبت به مرتب نمودن آنان اقدام و در این مسیر برای دقت بیشتر در نتایج حاصله از طیف پنج‌تایی لیکرت استفاده گردید. پایایی آن نیز با نرم‌افزارSPSS26  مورد محاسبه قرار گرفت و مطابق جدول  شماره( 3 )،ضریب آلفای کرونباخ آن از اعتبار و پایایی مطلوبی(829/0 ) برخوردارمی باشد (از 7/0 بیشتر است).

جدول شماره 3-ضریب آلفای کرونباخ

در گام بعدی برای انجام مراحل مختلف مدلSWOT هر یک از مقوله‌های دو گروه عوامل داخلی (نقاط قوت و ضعف) و عوامل خارجی (تهدیدها و فرصت‌ها) مورد محاسبه قرارگرفته است. با تحلیل پاسخ‌ها و شناسایی نقاط ضعف و قوت، تهدیدها و فرصت‌ها، ماتریس‌های ارزیابی عوامل داخلی(IFE) و ارزیابی عوامل خارجی(EFE) تشکیل‌شده است. سپس با کمک نتایج حاصل از این ماتریس‌ها و تشکیل ماتریس­های ارزیابی عوامل داخلی و خارجی) IE  ( و عوامل استراتژیک ((SPACE، وضعیت شهرستان­های مرزی استان مورد تجزیه‌وتحلیل ­ قرارگرفته است. در گام آخر، نقاط ضعف و قوت، تهدیدها و فرصت‌های شناسایی‌شده در ماتریسSWOT  وارد و راهبردهای ترکیبی استخراج و پیشنهاد گردیده است.                                             

4) یافته‌های تحقیق                                                                                                               استان ایلام از شمال با استان کرمانشاه، از جنوب  با استان خوزستان، از شرق  با استان  لرستان  و از غرب  با استان­های دیالی ،کوت (واسط) و العماره (میسان) عراق همسایه می­باشد و دارای 425 کیلومتر مرز مشترک با کشور عراق است.(صفوی،1384: 132-131) بر اساس تقسیمات  کشوری سال1397 استان  ایلام دارای10شهرستان،26 شهر ،27بخش،50 دهستان و1094 آبادی است. (amar.org.ir) که از بین آن‌ها شهرستان‌های ایلام، مهران و دهلران مرزی هستند. در این پژوهش وضعیت موجود مناطق مرزی شهرستان‌های مزبور به‌منظور شناسایی نقاط قوت و ضعف، فرصت­ها و تهدیدهای محیط های داخلی و خارجی در ابعاد مختلف مورد بررسی قرار می­گیرد. درگام­های بعدی با استفاده از شاخص­های شناسایی شده و مورد ارزیابی قرارگرفته، ماتریس ارزیابی عوامل داخلی) IFE (، ماتریس عوامل خارجی) EFE (،ماتریس داخلی خارجی) IE ( ، نمودار ارزیابی موقعیت و اقدام استراتژیک ) SPACE ( و ماتریس راهبردها) SWOT ( تشکیل می­شود که نتایج آن ها در قالب جدول و نمودارهای شماره  8و7و6و5و4 ارائه شده است.                                                                                                              

 1-4- شناسایی و ارزیابی عوامل داخلی و خارجی (نقاط قوت و ضعف، فرصت ها و تهدیدها)

 الف) ماتریس ارزیابی  عوامل داخلی(IFE )^[6]                                                                        این ماتریس ابزاری برای بررسی و ارزیابی وضعیت عوامل داخلی تأثیرگذار (نقاط قوت و ضعف) بر مناطق مرزی استان است که برای تهیه و ساخت آن در ابتدا مهم‌ترین عوامل کلیدی و تأثیرگذار داخلی فراروی شهرستان‌های مرزی استان شامل:10 نقطه قوت و10 نقطه‌ضعف تهیه و فهرست آن‌ها در ستون1 جدول قرار می‌گیرد. در ستون دوم با توجه به میزان اهمیت و حساسیت هر عامل و با مقایسه این عوامل با یکدیگر، ضریب اهمیتی بین صفر تا یک به هریک از عوامل تعلق می‌گیرد(ستون به‌دست‌آمده نرمال می‌شود و برای این کار میانگین‌های به‌دست‌آمده را باهم جمع و تک‌تک میانگین­ها را بر این مجموع تقسیم می­گردد و با این کار ستونی حاصل می­شود که مجموع عناصر آن1می‌باشد.) در ستون سوم با توجه به قوت بسیار بالا (عالی) یا معمولی بودن قوت‌ها به ترتیب نمره 4 یا 3 و با توجه به معمولی و      یا اساسی بودن ضعف‌ها به ترتیب نمره 2یا1 اختصاص داده می‌شود و در گام آخر(ستون4) از حاصل‌ضرب نمره هر عامل در ضریب آن، نمره نهایی حاصل‌شده که در جدول شماره 1 نشان داده‌شده است. در ماتریس ارزیابی عوامل داخلی اگر نمره نهایی بیش از5/2باشد؛ بدین معنی است که نقاط قوت شهرستان‌های مرزی بر نقاط ضعف آن غلبه دارند و اگر این امتیاز کمتر از 5/2 باشد نشان‌دهنده غلبه نقاط ضعف بر قوت­هاست. در ماتریس ارزیابی عوامل داخلی، مجموع نمره نهایی عوامل داخلی مؤثر بر شهرستان­های مرزی استان برابر  66/2 (نقاط قوت 81/1و ضعف‌ها 85/0)است که جمع نمره نهایی ماتریس ارزیابی عوامل داخلی بالاتر از حد متوسط(5/2) است؛ همچنین مقایسه نقاط قوت و ضعف­ها در جدول شماره(4) نشان می‌دهد که قوت‌ها بر ضعف­های موجود در شهرستان‌های مرزی استان غلبه دارند.  جدول شماره4-ماتریس ارزیابی  عوامل داخلی(IFE )

در ماتریس عوامل داخلی(IFE ) و از بین 10 نقطه قوت، مقوله‌هایS1  ( منطقه ویژه اقتصادی مهران، زمینه‌ای مناسب برای توسعه تجارت، صادرات و جهش اقتصادی با نمره نهایی 26/0)،S6  (پایانه مسافری بین‌المللی مهران به‌عنوان دروازه اصلی ورود به عراق با نمره نهایی 26/0 )،S4  (برخورداری از معادن ذخایر عظیم نفت و گاز با نمره نهایی24/0 ) و  S7( تنوع اقلیمی و داشتن منابع آب مناسب و دشت‌های حاصلخیز و مستعد برای کشاورزی با نمره نهایی 24/0) مهم‌ترین نقاط قوت و در رتبه‌های اول و دوم قرار دارند. از بین10 نقطه‌ضعف،W1 (بیکاری وعدم اشتغال اهالی شهرستان‌های مرزی با نمره نهایی13/0 )،W3 )ضعف زیرساخت‌های ارتباطی در مناطق مرزی با نمره نهایی12/0 )وW9 (مهاجرت مرزنشینان به شهرها و کمبود نیروی متخصص در مناطق مرزی با نمره نهایی10/0) نیز به‌عنوان مؤثرترین نقاط ضعف شهرستان­های مذکور محسوب  می­شوند.                

ب)نتایج تجزیه‌وتحلیل ماتریس ارزیابی عوامل خارجی (EFE)^[7]                                            این ماتریس برای بررسی عوامل خارجی مورد استفاده قرار می‌گیرد و شامل چهارستون است که برای تهیه و ساخت آن ابتدا مهم‌ترین عوامل کلیدی و تأثیرگذار خارجی فراروی شهرستان‌های مرزی استان شامل:10فرصت و10 تهدید تهیه و فهرست آن‌ها در ستون 1 جدول قرارمی گیرد. در ستون دوم جدول با توجه به میزان اهمیت و حساسیت هر عامل، با مقایسه این عوامل با یکدیگر، ضریب اهمیتی بین صفرتا   1به آن عامل اختصاص داده می‌شود؛ این ضرایب باید به‌گونه‌ای باشند که مجموع ضرایب هر عامل بیش از1نباشد(ستون به‌دست‌آمده نرمال می‌شود و برای این کار میانگین‌های به‌دست‌آمده را باهم جمع و تک‌تک میانگین­ها را بر این مجموع تقسیم می­گردد و با این کار ستونی حاصل می­شود که مجموع عناصر آن1 می‌باشد). در ستون سوم با توجه به واکنش عالی یا از حد متوسط بالاتر به ترتیب نمره4 یا3 اختصاص داده می‌شود(مقوله فرصت‌ها) اما اگر واکنش در حد متوسط و یا ضعیف است به ترتیب نمره 2یا1 (مقوله تهدیدها) منظور می­شود و در ستون 4 از حاصل‌ضرب، ضریب هر عامل در نمره آن، نمره نهایی به‌دست‌آمده در جدول شماره(2 ) قرارگرفته است. در ماتریس ارزیابی عوامل خارجی اگر نمره نهایی بیش از5/2باشد؛ بدین معنی است که فرصت‌های پیش روی شهرستان‌های مرزی بر تهدیدهای آن غلبه دارند و اگر این امتیاز کمتر از  5/2باشد نشان‌دهنده غلبه تهدیدها بر فرصت‌هاست.در ماتریس ارزیابی عوامل خارجی اگر نمره نهایی بیش از5/2باشد،بدین معنی است که فرصت‌های پیش روی شهرستان‌های مرزی بر تهدیدهای آن غلبه دارند و اگر این امتیاز کمتر از5/2باشد نشان‌دهنده غلبه تهدیدها بر فرصت‌هاست و با توجه به این‌که مجموع نمره نهایی عوامل­ خارجی برابر2/3(فرصت‌ها9/1 و تهدیدات 3/1) می­باشد که بیانگر این است که جمع نمره نهایی ماتریس ارزیابی عوامل خارجی بالاتر از حد متوسط(5/2) است؛هم‌چنین  مقایسه فرصت­ها و تهدیدها نشان می­دهد که فرصت‌ها بر تهدیدها و موانع اساسی موجود در مناطق مذکور برتری دارند.          

جدول شماره5-ماتریس ارزیابی عوامل خارجی (EFE)

در ماتریس ارزیابی عوامل خارجی(EFE) و از بین10 فرصت، مقوله‌هایO4 (حاکمیت احزاب و جریان‌های اسلامی و قومی هم سو با جمهوری اسلامی ایران در عراق با نمره نهایی 065/0)،O9 (دسترسی  به بازار مصرف عراق  و افزایش تولید و صادرات غیرنفتی با نمره نهایی 065/0) وO10   (عتبات عالیات و وجود مرقد مطهر شش تن از ائمه معصومین علیه‌السلام در عراق با نمره نهایی065/0 )،O1  (داشتن طولانی‌ترین مرز زمینی و هم­جواری با سه استان دیالی، واسط و میان عراق با نمره نهایی060/0 )وO2(نزدیک و امن‌ترین مسیر به بغداد و 6 استان دیگر با نمره نهایی 06/0 ) به‌عنوان فرصت‌های کلیدی و از بین10 تهدید، مقوله‌هایT1(حضور نظامی و امنیتی کشورهای فرا منطقه‌ای و منطقه‌ای در عراق و استان­های هم‌جوار با نمره نهایی 065/0 )،T2 (نفوذ و سرمایه­گذاری سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و تجاری کشورهای غربی و منطقه در عراق با نمره نهایی060/0 )وT3(فعالیت گروه‌های تکفیری به‌ویژه داعش در عراق با نمره نهایی  060/0 ) در رده‌های اول و دوم  قرار دارند و مهم‌ترین عوامل کلیدی تأثیرگذار در بین تهدیدات خارجی فراروی شهرستان‌های مرزی استان می‌باشند. نتایج به‌دست‌آمده از ارزیابی ماتریس‌های ارزیابی عوامل داخلی و خارجی در رابطه با شهرستان‌های مرزی استان ایلام  نشان می‌دهد که نقاط قوت داخلی و فرصت‌های خارجی نسبت به نقاط ضعف و تهدیدات از برتری نسبی برخوردارند. بهره‌گیری مناسب از نقاط قوت و فرصت‌ها، می‌تواند وضعیت شهرستان‌های مرزی را بهبود و موانع اساسی و تهدیدها را رفع و به فرصت تبدیل نماید.  

2-4-ماتریس داخلی خارجی (IE)                                                                                      از ترکیب ماتریس‌های ارزیابی داخلی خارجی، ماتریس IE تشکیل و روی محور افقی (X ها) جمع نمره‌های نهایی ماتریس ارزیابی عوامل داخلی (IFE) و روی محور عمودی (Y ها) جمع نمره‌های نهایی ماتریس ارزیابی عوامل خارجی (EFE) نوشته‌شده است؛ در این ماتریس جمع نمره‌های نهایی عوامل داخلی بر روی محور X ها از 1 تا 99/1 نشان‌دهنده ضعف داخلی سازمان،2 تا 99/2 نشان‌دهنده وضع متوسط و از 3 تا 4 نشان‌دهنده وضع عالی آن است. جمع نمره‌های نهایی ماتریس عوامل خارجی بر روی محور Y ها از 1 تا 99/1 نشان‌دهنده ضعف سازمان، 2 تا 99/2 نشان‌دهنده وضع متوسط و از 3 تا 4 بیانگر این است که در وضع عالی قرارداد (دیوید،1395:380). در این پژوهش نمره نهایی ماتریس عوامل داخلی 66/2 و نمره‌ نهایی ماتریس عوامل خارجی 2/3 است که نمره نهایی هر دو عامل داخلی و خارجی نشان می‌دهد که نقاط قوت داخلی و فرصت‌های خارجی شهرستان‌های مرزی استان نسبت به نقاط ضعف داخلی و تهدیدات بیرونی از برتری نسبی برخوردارند و تلاقی دو نمره نهایی عوامل داخلی و خارجی به ماتریس داخلی ­خارجی (IE) منتهی می­شود و نقطه مشخص‌شده در نمودار (4) محل قرار گرفتن شهرستان‎های مرزی استان از میان موقعیت­های چهارگانه (تهاجمی، محافظه‌کارانه، تنوع و تدافعی)، در نیمساز ناحیه اول و در موقعیت تهاجمی (SO) نشان می‌دهد که موقعیت مذکور بیانگر این است که برای حفظ و ارتقای وضعیت موجود در شهرستان‌های مرزی استان باید با استفاده حداکثری از قوت‌ها و فرصت‌ها، بیش‌ازپیش به‌سوی راهبردهای تهاجمی گام برداشت و با توجه به قابلیت‌ها و توانمندی‌های موجود در شهرستان­‌های مرزی استان ایلام، توسعه و افزایش تولید در بخش‌های کشاورزی، دامپروری، نفت و گاز و هم‌چنین رسوخ در بازار مصرف عراق و توسعه صادرات از راهبردهای مطلوب پیشنهادی می‌باشند.

نمودار 6- ماتریس داخلی و خارجی (IE)

3-4-تعیین عوامل و موقعیت راهبردی)  ( SPACE ^[8]                                                         در این مدل؛ با استفاده از جدول‌های تجزیه‌وتحلیل عوامل خارجی و داخلی و ترکیب آن­ها می­توان نقاط قوت و ضعف، تهدیدها و فرصت­ها را به تعداد کمتری از عوامل محدود کرد. این کار با بررسی دوباره وزن­های هر یک از عوامل موجود در جدول‌های تجزیه‌وتحلیل عوامل داخلی و خارجی، انجام می‌شود و بااهمیت‌ترین عوامل موجود در این دو جدول از حیث وزن موردتوجه قرارمی گیرد.(هانگرو ویلن،1389 :137) و در این الگو، با استفاده از جدول­های تجزیه‌وتحلیل عوامل داخلی و خارجی و ترکیب آن‌ها، مهم‌ترین عوامل راهبردی در مناطق مرزی استان ایلام که از وزن و تأثیرگذاری بیشتری برخوردارند موقعیت راهبردی مناطق مرزی مذکور تعیین می‌گردد که مهم‌ترین عوامل راهبردی عبارتنداز:10 عامل داخلی S1,S4,S5,S6,S7 W1,W3, W4,W7,W9 و 10 عامل خارجی O1,O2,O4,O9,O10,T1,T2,T3,T4,T6. محورهای ماتریس ارزیابی موقعیت و اقدام استراتژیک نشان‌دهنده‌ی دو بعد داخلی (توان مالی FS^[9] و مزیت رقابتی CA^[10]) و دو بعد خارجی (ثبات محیط ES^[11] و قدرت صنعتی IS^[12]) می‌باشد (فردآر. دیوید،1395: 368) که نمره نهایی مؤلفه‌های معرف توان مالی (FS) با مجموع امتیاز 2/1، رقابتی (CA با مجموع امتیاز 56/0 از شاخص‌های عوامل داخلی مناطق مرزی می­باشند و دو عامل استحکام و توان (IS) با مجموع امتیاز 26/1 و ثبات محیط (ES ( با مجموع امتیاز 87/0 از شاخص‌های عوامل خارجی است. پس از ارزیابی، عوامل مزبور به‌صورت کمی تبدیل و به شرح زیر محاسبه می‌شوند. جمع جبری میانگین‌های امتیاز ضعف‌ها و قوت‌های عوامل داخلی موقعیت روی محور Y ها را تعیین می­نماید که پس از جمع جبری عوامل داخلی، عدد 64/0 به دست می‌آید. 64/0= (56/0-)+20/1 جمع جبری میانگین‌های امتیاز فرصت‌ها و تهدیدات موقعیت روی محور X ها را تعیین می‌نماید که پس از جمع جبری عوامل خارجی عدد 39/0 به دست می‌آید.39/0=(87/0-)+26/1 مقادیر به‌دست‌آمده به نمودار منتقل می­گردد که نتیجه نقطه تلاقی موقعیت راهبردی مناطق مرزی استان در ناحیه‌ی تهاجمی SO را نشان می‌دهد. از مقادیر کمی محاسبه‌شده مطابق نمودار (7) استنباط می‌شود که شهرستان‌های مرزی استان در موقعیت تهاجمی قرار دارند که ماتریس ارزیابی عوامل داخلی خارجی (IE) نیز قبلاً این وضعیت را تائید کرده است؛ بنابراین مناطق مذکور دارای رشد پایدار و از مزیت‌های رقابتی عمده‌ای برخوردارند. با توجه به یافته‌های پژوهش، قوت‌ها در میان عوامل داخلی و فرصت­ها در میان عوامل خارجی بیشترین امتیاز را به خود اختصاص داده‌اند. لذا جهت ارتقای وضعیت فعلی مرز استان باید با حداکثر استفاده از فرصت­ها و قوت­ها  بر نقاط ضعف داخلی غلبه و از تهدیدهای خارجی اجتناب شود و بیش‌ازپیش به‌سوی راهبردهای تهاجمی گام برداشت. هم‌چنین سهم هریک از راهبردی‌های  چهارگانه در موقعیت مناطق مرزی استان به شرح زیر محاسبه می‌گردد:                            

 موقعیت تهاجمی :           S ∆1=(1.2 ×1.26 )=./756  S1/(  ∑S) × 100= 39/81         موقعیت   رقابتی :           28/85                                  S∆2 = (1.26 ×./87 )=./548S4/(  ∑S ) × موقعیت  محافظه‌کارانه : S∆3 = (./56 ×1/26 )=./352 S2/ (  ∑S  ) × 100= 18/53                       موقعیت تدافعی : 12/79 S∆4= (./56 ×./87 )=./243  S3/( ∑S ) × 100= 1=1/899                                                                                           ∑S

نمودار شماره7- تعیین موقعیت و اقدام راهبردی

 با توجه به موارد فوق بیشترین درصد متعلق به استفاده از راهبردهای تهاجمی با81/39درصداست و بعدازآن به ترتیب راهبردهای رقابتی(85/28درصد)،محافظه‌کارانه(53/18درصد)و تدافعی(79/12)قرار دارند.در گام بعدی،نقاط ضعف و قوت ،تهدیدها و فرصت‌های شناسایی‌شده در سلول­های ماتریسSWOT وارد و راهبردهای چهارگانه (SO,WO,WT,ST ) بهینه و ترکیبی استخراج و پیشنهاد گردیده است.                                                                                                      

 5-تدوین راهبردها بر اساس مدل (SWOT):                                                                     ماتریس دارای9 خانه(4 خانه عوامل راهبردی،4 خانه راهبردها و یک‌خانه سفید) است که پس از تهیه فهرست هریک از نقاط قوت و ضعف داخلی و فرصت­ها و تهدیدهای خارجی، آن­ها را در سلول­های مربوط به خود نوشته و از تداخل و تلاقی هریک از عوامل با یکدیگر و تجزیه‌وتحلیل چگونگی تأثیر متقابل عوامل راهبردی چهارگانه (نقاط قوت، ضعف‌ها، فرصت‌ها و تهدیدها ) فراروی شهرستان­های مرزی استان بر یکدیگر، زمینه تدوین چهار راهبرد متفاوت زیر برای آن‌ها فراهم می‌شود. (جدول شماره4). با توجه به این‌که شهرستان‌های مرزی استان در ناحیه اول و در موقعیت تهاجمی قرار دارند اتخاذ راهبردهای تهاجمی در ماتریس مذکور در اولویت اول قرار می‌گیرند.  

جدول شماره 8-  ماتریس راهبردها (SWOT)

6-نتیجه‌گیری و پیشنهادها:

ﭘﮋوﻫﺶ حاضر باهدف ﺗﺒﻴﻴﻦ و ارزیابی موقعیت راهبردی شهرستان‌های مرزی استان ایلام و با استفاده از الگوی SWOT و روش توصیفی - پیمایشی انجام‌گرفته است. نتایج مطالعه صورت گرفته نشان می‌دهد که شهرستان‌های مرزی استان ایلام بر اساس ماتریس ارزیابی عوامل داخلی، ازلحاظ عوامل داخلی قوت‌ها بر ضعف‌ها و در ماتریس ارزیابی عوامل خارجی، فرصت‌ها بر تهدیدها برتری دارند و نمره نهایی ماتریس ارزیابی عوامل داخلی و خارجی آن‌ها بیش‌ازحد متوسط  (5/2) و به ترتیب 66/2 و 2 /3 می‌باشد. هم‌چنین ماتریس داخلی خارجی (IE)، محل قرار گرفتن شهرستان‎های مرزی استان را در نیمساز ناحیه اول و موقعیت تهاجمی (SO) را نشان می‌دهد. سپس با بررسی دوباره وزن­های هر یک از عوامل ماتریس‌های ارزیابی عوامل داخلی و خارجی، می‌توان نقاط قوت، نقاط ضعف، تهدیدها و فرصت‌ها را به تعداد کمتری از عوامل محدود و یا به‌عبارت‌دیگر باید عواملی که از اهمیت بالاتر و از حیث وزن سنگین‌تر می‌باشند به جدول ماتریس عوامل راهبردی) SPACE ( منتقل می‌شوند. بر این اساس عوامل راهبردی تأثیرگذار بر شهرستان‌های مرزی استان به 20 عامل راهبردی (10 عامل داخلی و 10 عامل خارجی) کمی شده تقلیل می‌یابند و از تداخل و تلاقی دوبه‌دو میان هریک از مؤلفه‌های فرصت و تهدید با هریک از مؤلفه‌های قوت و ضعف 4 راهبرد تهاجمی،5 راهبرد تنوع، 7 راهبرد محافظه‌کارانه و 7 راهبرد تدافعی شکل می­گیرند که از بین راهبردهای چهارگانه، راهبرد تهاجمی با 81/39 درصد بالاترین سهم را دارد و راهبردهای رقابتی (WO) با 85/28 درصد، محافظه­کارانه ST) (با 53/18 درصد و تدافعی WT با 79/12 در رتبه­های بعدی می‌باشند؛ بنابراین شهرستان‌های مرزی استان در موقعیت راﻫﺒﺮدی تهاجمی (SO) ﻗﺮار دارند و با حداکثر استفاده از نقاط قوت داخلی، باید حداکثر بهره‌برداری از فرصت‌های محیط خارجی انجام گیرد و 4 راهبرد پیشنهادی تهاجمی) SO ( زیر در اولویت قرار دارند: 1. بهره‌برداری از منابع کشاورزی، معدنی، نفت و گاز با به کار گرفتن نیروهای بومی منطقه برای توسعه صادرات و رسوخ بیش‌ازپیش در بازار مصرف عراق 2. توسعه تعاونی­ها و صنایع تبدیلی در شهرستان‌های مرزی باقابلیت صادراتی.3. بهره‌برداری ‌حداکثری از تجانس و همگرایی فرهنگی، مذهبی و تاریخی بین اهالی دوسویه مرز و هم­چنین ظرفیت‌های اقتصادی و سیاسی در درون جامعه عراق برای بسط و توسعه افکار تقریبی و روابط با آن کشور. 4. معرفی اسلام ناب محمدی (ص) به مردم عراق، زوار خارجی متعدد از مرز و استفاده از این ظرفیت و جریانات همسو در داخل عراق برای توسعه عمق راهبردی جمهوری اسلامی ایران، با توجه‌ به تکثر و تنوع بازیگران داخلی، منطقه‌ای و فرا منطقه‌ای رقیب و یا مخالف جمهوری اسلامی در محیط‌ خارجی (عراق)، در کنار راهبرد‌های تهاجمی از سایر راهبردها به‌ویژه راهبردهای رقابتی (ST) و محافظه‌کارانه (WO) نیز به‌صورت هم‌زمان و با اولویت‌های ذکرشده بهره گرفت. ضمناً به‌منظور پیاده‌سازی راهبردهای مذکور باید اقدامات و زمینه‌های لازم را از جمله پیشنهادهای اجرایی و عملیاتی زیر فراهم گردد:                                             الف- پیشنهادهای اجرایی و عملیاتی                                                                                           1-6- راهبرد تهاجمی )  SO  (                                                                                                1-1-6- به­منظور بهره­برداری حداکثری از ظرفیت­های  موجود در دوسویه مرز(امنیت مطلوب مرز استان نسبت به مرز سایر استان‌های غربی، کشش بازار مصرف عراق و... ) تبدیل منطقه ویژه اقتصادی مهران به منطقه  آزاد تجاری، احداث 2 گذر مرزی(چنگوله و چلات)  و ایجاد بازارچه‌های مرزی هلاله شمالی(روبری مرز استان دیالی عراق) و چلات (مقابل شهرعلی غربی از توابع استان میسان) عراق در اولویت پیگیری سازمان‌های  ذیصلاح در مرکز  قرار گیرند. ضمناً ایجاد مرزهای رسمی چنگوله و چلات، استان ایلام را به شاهراه جنوب شرقی عراق و مسیر ترانزیتی بسیار بااهمیت بصره - بغداد متصل می‌کند.              

 2-1 -6-حداکثر استفاده از قدرت نرم  و دیپلماسی عمومی ج.ا.ا، با بهره‌گیری از ظرفیت سران عشیره‌ها (با توجه نفوذ و جایگاه آن­ها در بافت حاکم بر جامعه عراق) و سایر گروه‌های مرجع (نخبگان سیاسی، فرهنگی و...) برای توسعه و تعمیق روابط بین دو کشور و مقابله با تهاجم فرهنگی - سیاسی محور عربی (کشورهای مرتجع عرب، جریان تکفیری، بعثی‌ها، فرقه‌های انحرافی شیعه)- عبری و غربی با اولویت استان‌های هم‌جوار با عراق.     

2-6- راهبرد تنوع )  ST  (                                                                                                      1-2-6- تسریع در اجرای سایر فازهای طرح سامانه آب گرمسیری (انتقال آب رودخانه سیروان در کردستان به شهرستان‌های مرزی استان‌های کرمانشاه و ایلام). در صورت تکمیل (زنجیره انتقال آب و...) این پروژه‌، توسعه پایدار آب‌وخاک و افزایش اشتغال اهالی مناطق مرزی و صادرات را به­دنبال دارد و گامی اساسی در راستای جهش تولید و توسعه کشاورزی آبی و بخش صنعت  در مناطق مرزی می‌باشد.            2-2-6-با توجه به حجم بالای صادرات کالا و تردد زوار از مسیر گمرک بهرام‌آباد مهران به بدره عراق و به‌منظور حداکثر بهره‌برداری از امنیت مطلوب دو سوی مرز، هم‌جواری با سه استان عراق  و...انتقال منطقه ویژه‌ی اقتصادی از مکان فعلی (هم‌اکنون در کنار پایانه مسافری گمرک قرار دارد) به قلاویزان و یا چنگوله ضروری است. در صورت تحقق این مهم و با تردد کامیون‌ها از مسیرایلام-ملکشاهی- بان رحمان-قلاویزان یا چنگوله ضمن کاستن از تعطیلی  منطقه اقتصادی مهران در مناسبت‌ها (راه‌پیمایی اربعین و تردد بیش از نیمی از زوار از مرز رسمی مهران و...)، نقل‌وانتقال با سهولت بیشتری صورت می‌گیرد. در صورت عدم تحقق بند فوق(عدم انتقال منطقه ویژه اقتصادی به چنگوله ) پیشنهاد می‌شود احداث بازارچه مرزی چنگوله  در دستور کار قرار گیرد.

 3- 2-6-   معرفی ﻣﺰیت­های ﻧﺴﺒﻲ مناطق مرزی استان به ﻣﺘﻘﺎﺿﻴﺎن سرمایه‌گذاری در داخل و خارج کشور با توجه به دارا بودن طولانی‌ترین مرز زمینی امن با کشور عراق، ظرفیت‌های بالفعل بالقوه برای سرمایه‌گذاری در زمینه‌های مختلف ازجمله : کشاورزی، صنعتی، گردشگری، نفت، گاز و... .                      3- 6-  راهبرد محافظه­کارانه) WO  (                                                                                     1-3-6- به‌منظور افزایش بیش‌ازپیش نقل‌وانتقال کالا و مسافر به عراق و همچنین مدیریت مطلوب بار ترافیکی محورهای مواصلاتی استان، احداث و تکمیل پروژه­های زیر در اولویت قرار گیرند:                         1-1-3-6- احداث راه دسترسی محور چوار-روستای قبله-پل گدار خوش- سه‌راه شهید کشوری- هلاله شمالی ( یاچوار- تنگه بینا-هلاله شمالی) که در صورت احداث، می‌تواند به‌عنوان مسیر دوم تردد به کرمانشاه (چوار-ایوان-اسلام آباد-کرمانشاه) نیز مورداستفاده قرار می­گیرد که بار ترافیکی مسیر مهران- ایلام- حمیل-کرمانشاه را نیز کاهش می‌دهد؛ لازم به ذکر است تا قبل از روی کار آمدن حزب بعث در عراق، منطقه‌ی مرزی میمک و هلاله ی شمالی – مندلی عراق در کنار مرز مهران- بدره عراق یکی از مهم‌ترین معبرهای اصلی تردد اهالی استان برای سفر به عراق و به­ویژه بغداد بود. داشتن نزدیک‌ترین فاصله با بغداد، قرابت دینی و فرهنگی اهالی دوسویه مرز (شیعه‌مذهب و...) از ویژگی‌های بارز آن می‌باشد.که برای معرفی اهمیت، قابلیت‌ها و جایگاه راهبردی این منطقه  نیاز به یک کار پژوهشی مستقل و جداگانه‌ای است. 

 2-1-3- 6-تکمیل ﭘﺮوژه­های مسیر چلات- دهلران- مورموری- آبدانان- دره شهر- پل­دختر- خرم‌آباد و هم­چنین محور مهران- بان رحمان-گنبدپیرمحمد-ایلام.

 3- 1-3-6- احداث راه‌آهن اندیمشک - شهرستان دهلران – علی غربی (عراق)

 4-1-3-6- ضرورت احداث راه‌آهن مسیر کرمانشاه – ایلام- عتبات عالیات – سوریه- تا سواحل دریای مدیترانه

 2-3-6-حداکثر استفاده از همکاری و همگرایی میان دو کشور برای فراهم آوردن دسترسی آسان‌تر به بازار مصرف سوریه و کشورهای ساحل مدیترانه و... از طریق کریدور شرق به غرب (مرز مهران – آلبوکمال – سواحل سوریه - دریای مدیترانه) با رفع موانع قانونی و... موجود توسط سازمان‌های دست­اندرکار در مرکز.

 3-3-6- برابر مطالعات و بررسی‌های صورت گرفته توسط نگارنده، قبل از حاکمیت رژیم بعث، مرز مهران - بدره (منطقه اقتصادی و پایانه مرزی سردار شهید سلیمانی در بهرام‌آباد مهران) یکی از گذرگاه‌های مرزی برای تردد زمینی زوار به عربستان و انجام مناسک حج بوده و تردد از آن مسبوق به سابقه می­باشد و در صورت فراهم شدن بسترهای آن و تغییر رویکرد رژیم آل سعود می تواند زمینه تردد زمینی زوار داخلی و خارجی به مکه و هم‌چنین به­عنوان پلی برای صادرات کالاهای استان های نیمه غربی کشور به کشورهای حوزه ی خلیج فارس و... محسوب شود.

ب) محدودیت‌ها و پیشنهادهای پژوهشی:                                                                                     با توجه به بررسی‌های صورت گرفته در زمینه تبیین و ارزیابی موقعیت راهبردی مناطق ‌مرزی جمهوری ‌اسلامی ‌ایران‌ و عراق (مطالعه موردی: شهرستان‌های مرزی استان ایلام)، می­توان این­گونه نتیجه گرفت که تاکنون در این زمینه پژوهش و کار متمرکزی صورت نگرفته است و آنچه این پژوهش را از سایرین متمایز می‌سازد: تقویت نگرش راهبردی، تعیین موقعیت و سهم هریک از راهبردهای چهارگانه در مناطق مرزی استان می­باشد و مهم­ترین محدودیت‌هایی آن عبارتند از:1. فقر پیشینه مطالعات انجام‌شده در این زمینه 2. انتخاب و انجام مصاحبه با کارشناسان خبره با مشخصات مندرج در جدول شماره 2 (دارای تجربه، تخصص در حوزه‌های مختلف و آشنا به تحولات دوسویه مرز). در حوزه پژوهشی نیز پیشنهاد می‌شود، به شناخت ظرفیت­های بالفعل و بالقوه مناطق مرزی و توسعه روابط بین دو کشور ایران و عراق و همچنین سایر کشورهای همسایه، نقش مناطق مرزی اقتصاد مقاومتی و خنثی‌سازی تحریم­ها مطالعات تکمیلی انجام گیرد. با توجه به متفاوت بودن وضعیت مناطق مرزی در هر استان، ترتیبی اتخاذ شود که ضمن بازشناسی ضعف­ها و تهدیدهای هر منطقه، به‌تناسب از نقاط قوت فرصت‌های موجود حداکثر بهره­برداری به عمل آید.

7-منابع:                                                                                                                                   7-1-منابع فارسی                                                                                                              الف) مقاله­ها                                                                                                                         1.احمدی نوحدانی، سیروس ودیگران (13٩٦). تأثیر شکل هندسی مرزبرامنیت مرزهای غربی ایران، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، 32(شماره 4)، 231.    

2. زرقانی، هادی؛ اعظمی، هادی، لطفی، امین، (1392). بررسی شیوه هاوسیاست­های مدیریت مرزها و نقش آن درامنیت مرز نمونه موردی: مرزهای شرقی ایران (خراسان رضوی)، مجله جغرافیا و توسعه ناحیه ای ایران، دوره، (1، شماره 20)، 88.                                               3. زرقانی، سید هادی؛ جان پرور، محسن، صالح آبادی، ریحانه، جهان بین، افشین، (1395). شبکه حسگر بی سیم؛ راهبرد جدید کنترل و مدیریت مرزهای کشور جهت برقراری نظم و امنیت، جغرافیا و توسعه ناحیه ای،14 (27)،31.
3. سازمان برنامه وبودجه، (1378). اولین گزارش ملی توسعه انسانی جمهوری اسلامی ایران، تهران، سازمان برنامه وبودجه.                                                                                                                                                                 ب) کتاب ها                                                                                                                 1. اخباری، محمد؛ نامی محمدحسن، (1389). جغرافیای مرز باتاکیدبرمرزهای ایران، چاپ دوم، تهران، انتشارات سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح.                                                                 2. پیرس ورابینسون، (1393). برنامه‌ریزی و مدیریت استراتژیک، ترجمه سهراب خلیلی شوینی، تهران، یادواره کتاب.
4. 3. چارلز، شوانک، (١٣٧٠). مبانی تصمیم گیری استراتژیک، ترجمه عباس منوریان، تهران، مرکز آموزش مدیریت دولتی.
5. دیوید، فردآر، (1395). مدیریت استراتژیک، ترجمه علی پارسائیان وسیدمحمد اعرابی، تهران، دفتر پژوهش های فرهنگی.
6. صفوی، یحیی، (1384). مقدمه ای بر جغرافیای نظامی ایران، تهران، انتشارات سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، ج 1.
7. عزتی، عزت الله، (1368). جغرافیای نظامی ایران. تهران: امیرکبیر.
8. علی احمدی، علی­رضا؛ فتح الله، مهدی، تاج الدین، ایرج، (1391). نگرش جامع برمدیریت استرات‍ژیک (رویکردها، پارادایم‌ها، مکاتب، فرایندها، مدل‌ها، تکنیک‌ها وابزارها)، تهران، تولید دانش.
9. فردآر، دیوید، (395). مدیریت استراتژیک، ترجمه‌علی پارسائیان وسیدمحمداعرابی، تهران، دفترپژوهش های فرهنگی.
10. هانگر، جی‌دیوید؛ توماس ال، ویلن، (1389). مبانی­مدیریت استراتژیک، ترجمه سیدمحمداعرابی وحمیدرضا رضوانی، تهران: دفتر، شرموسسه پژوهشهای فرهنگی
11. مجتهد زاده، پیروز، (1389). سیاست‌های مرزی و مرزهای بین‌المللی، ترجمه دکتر حمیدرضا ملک محمدی، چاپ اول، تهران: انتشارات سمت. 11. میرحیدر، درّه، (1380). مبانی جغرافیای سیاسی، تهران: انتشارات سمت.

ج) منابع اینترنتی                                                                                                                 سایت مرکز آمار ایران، (1397). خلاصه­ گزارش­ فایل ­جغرافیایی، درگاه ملی آمار (تاریخ 29/12/1397)، قابل‌دسترسی در: (amar.org.ir)

7-2-منابع لاتین

2.7.1- Articles

1.Ali, Y, Khan, A, Khan,G, Khan, A U, & Ahmad, Z, (2020), Evaluation of Effectiveness of Fence on a Country’s Border: a Case Study of Pak-Afghan Border Fence, Journal of International Migration and Integration, p1 &15.                                                                                                                                                                                                             2.Haselsberger, Beatrix(2014). Decoding borders Appreciating border impacts on space and people, To cite this article: Beatrix Haselsberger (2014) Decoding borders. Appreciating border impacts on space and people, Planning Theory & Practice, 15:4, 505-526, DOI: 518&523.                                                                                                                                           3.Marenin , Otwin (2010).Challenges for Integrated Border Management in the European Union, Geneva Center for The Democratic Control of Armed Forces (DCAF),p34.                                                                                                                                         4. Marczwska,Anna(2010).Thecgange interpretion of border function in international ralations,Revista Romana de Geografie political YearXII,no.2.November 2010, pp-330.                                                                      5.Kladivo,Petr,Ziener,Karen, Roubinek,Pavel& Ptacek, Pavel, (2012). Czech-Polish and Austrian- Slovenian borderland – similarities and differences of development and typology of regions, Moravian Geographical Reports 20(3):22-37,p-48.                                                                                                                                     6.Vicente Rufí,Joan ,  Richard, Yann, Feliu, Jaume &   Berzi, Matteo(2020). Editorial: Peripheral borders, soft and hard rebordering in Europe, Editorial: Peripheral borders, soft and hard re-bordering in Europe, Belgeo [Online], National Committee of Geography of Belgium, Société Royale Belge de Géographie ,p2-3 .

Alavia127@gmail.com دانشجوی دکتری روابط بین الملل دانشگاه آزاد اسلامی واحد همدان، [1]  

[2] - Strenghths

[3]- Weaknesses

[4]- Threats

[5] - Opportunities

[6]- Internal Factor Evaluation Matrix

[7]-Matrix xternal Factor Evaluation

                                                  1.Strategic Position and Action Evaluation                                                                                            

    Financial Strengh(FS)                                                                                                                                         . 2 

3. Competitve Advantage(CA)                                                                                                                              

4.Environmental Stability                                                                                                                                   

5. Industry Strengh(IS)