نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دانشجوی دکتری ، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
2 (نویسنده مسئول)، گروه مدیریت صنعتی،واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران،ایران
3 استادیار، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
چکیده
تازه های تحقیق
با بررسی متون علمی مرتبط با حوزه موضوعی پژوهش حاضر و مشخص شدن شکاف نظری و عدم کفایت منابع علمی موجود، این تحقیق درصدد است به بررسی توسعه کارآفرینی دیجیتال در شرکتهای دانش بنیان کوچک و متوسط بپردازد زیرا پژوهشی که تمامی ابعاد و عوامل توسعه کارآفرینی دیجیتال به صورت منسجم مورد بررسی قرار داده باشد و مدلی جامع که در بردارنده تمامی ابعاد و عوامل و روابط میان آنها باشد ارائه نشده، بلکه تنها برخی از ابعاد و عوامل آن به صورت جداگانه مورد بررسی قرار گرفته‌اند. همچنین با توجه به این نکته که رویکرد اقتصاد مقاومتی در نگارش این مقاله در نظر گرفته شده است، نمونه مشابهی برای توسعه کارآفرینی دیجیتال در شرکتهای دانش بنیان با در نظر گرفتن اقتصاد مقاومتی در منابع علمی معتبر موجود نیست. بهبیان دیگر، بررسی عوامل مهم و موثری چون مدل کسب و کار دیجیتال، استراتژی نوآوری محصولات/خدمات و پیکربندی منابع در بعد ساختاری، اکوسیستم کارآفرینی دیجیتال و عوامل محیطی در بعد زمینه‌ای و عوامل فردی و سازمانی در بعد محتوایی، به عنوان ابعاد و عواملی که توأمان منجر به تحول و توسعه کارآفرینی دیجیتال در شرکتهای دانش بنیان میشوند با در نظر گرفتن سیاست‌های اقتصاد مقاومتی در شرایط تحریم بیش از پیش احساس میشود.
کلیدواژه‌ها
طراحی مدل توسعه کارآفرینی دیجیتال درشرکت‌های دانش بنیان کوچک و متوسط با تأکید بر سیاست‌های اقتصاد مقاومتی
ملیکا فرد[1]، محمد رضا کاباران زاده قدیم[2]، جلال حقیقت منفرد[3]
تاریخ دریافت: 05/12/1399 تاریخ پذیرش: 27/01/1400
فصلنامه مطالعات راهبردی بسیج، سال بیست و چهارم، شماره 90، بهار 1400
چکیده
مهمترین شاخص‌های تحقق بند اول و دوم سیاست‌های اقتصاد مقاومتی، توسعه کارآفرینی در شرکتهای دانش بنیان است. درسال‌های اخیر، فناوری اطلاعات به کمک کارآفرینی آمده و مبحث کارآفرینی دیجیتال مطرح شده است. با شیوع کووید-19 و وجود تحریم‌ها، ضرورت توسعه این نوع کارآفرینی بیش از پیش احساس میشود. هدف از این پژوهش طراحی مدلی برای توسعه کارآفرینی دیجیتال در شرکتهای دانش بنیان کوچک و متوسط، در چارچوب سیاست‌های اقتصاد مقاومتی از منظر مقام معظم رهبری مبنی بر استفاده از ظرفیت‌های درونی و پیشتازی اقتصاد دانش بنیان است.
این پژوهش با مطالعه عمیق ادبیات موضوع، تعداد 147 کد مربوط به توسعه کارآفرینی دیجیتال را شناسایی و با استفاده از روشهای کیفی تحلیل مضمون و مصاحبه عمیق نیمه ساختار یافته، با استفاده از نرم افزا MAXQDA، این کدها را به 29 مضمون پایه و 7 مضمون سازمان دهنده تبدیل کرد. در مرحله بعد با استفاده از روش مدلسازی ساختاری تفسیری، به مدلسازی مضامین سازمان دهنده و مضامین پایه پرداخته و مدل نهایی توسعه کارآفرینی دیجیتال را در سه بعد زمینه‌ای، ساختاری و محتوایی ارائه نمود.
نتایج نشان داد عوامل بعد زمینه‌ای با بیشترین تأثیرگذاری و عوامل بعد ساختاری با بیشترین تأثیرپذیری، نقش مهمی را در توسعه کارآفرینی دیجیتال در شرکتهای دانشبنیان کوچک و متوسط دارا هستند. همچنین پیشنهاد میشود بهمنظور افزایش روند توسعه در این شرکت‌ها، در زمان تدوین استراتژی نوآوری محصولات/خدمات، مدل کسبوکار دیجیتال و پیکربندی منابع بهعنوان عوامل ساختاری با بیشترین تأثیرپذیری، به نقش عوامل زمینه‌ای و محتوایی با بیشترین تأثیرگذاری، توجه ویژه شود.
کلیدواژگان: اقتصاد مقاومتی، کارآفرینی، فناوری اطلاعات، دانشبنیان، توسعه
1 -مقدمه و بیان مسأله
مقدمه موضوع
تحولات سریع اقتصادهای ملی و تعامل با اقتصاد جهانی و مطرحشدن پدیده‌هایی همانند جهانی شدن اقتصاد و فناوری اطلاعات، تسریع فرآیند توسعه و رشد کارآفرینی را بیش ازپیش نشان می‌دهد. (ریگی، 1394). به منظور همگامی با این تحولات، سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی با هدف تأمین رشد پویا و بهبود شاخص‌های مقاومت اقتصادی و دستیابی به اهداف سند چشم‌انداز بیست‌ساله، با رویکردی جهادی، انعطاف پذیر، فرصت ساز، مولد، درون‌زا، پیشرو و برون‌گرا توسط مقام معظم رهبری در 29 بهمن سال 1392 ابلاغ گردید (قربانی و دیگران، 1398). از طرفی، در چند دهه گذشته، پیشرفت تکنولوژی منجر به دیجیتالی شدن اقتصاد شده و شیوع کووید-19 توسعه اقتصاد دیجیتال را تسریع کرده است و ضرورت توسعه آن را بیش از پیش نشان داده است (بلوم[4] و دیگران، 2020؛ شراگ[5]، 2020). فناوری اطلاعات به کمک کارآفرینی آمده است و بحث جدیدی به نام کارآفرینی دیجیتال پا به عرصه گذاشته است. کارآفرینی دیجیتال، یک شیوه جدید کسب و کار، در عصر حاضر است که زمینه مناسبی را برای رشد و توسعه اقتصادی به خصوص برای کشورهای در حال توسعه فراهم میکند. این پدیده نوظهور که از طریق دارایی‌های تکنولوژیکی مانند اینترنت و فناوری اطلاعات ایجاد شده‌است قادر است تا فرصتهای متعددی را برای فعالیت کارآفرینی از طریق دیجیتالیشدن فراهم کند (لی‌دین[6] و دیگران، 2018)؛ بنابراین کارآفرینان باید از این فرصتها آگاه باشند تا بتوانند نوآوریهای پایدار را ایجاد نمایند. دیجیتالیشدن تنها به پیشرفت‌های جدید در کارآفرینی محدود نمیشود بلکه مدلهای کسب و کار را با یک تحول بزرگ روبرو کرده است. امروزه، تأکید بیشتر بر کارآفرینی دیجیتال به دلیل نقش فناوریهای جدید دیجیتال در کسب وکار آنلاین است. با توجه به اقتصاد دانش بنیان، سازمان‌ها برای سازماندهی و کسب رقابت در سطح جهانی فرایند دیجیتالی کردن را در کسب وکارخود به کار میبرند (راتن[7]، 2018). کارآفرینی دیجیتال نه تنها برای شرکتهای فناوری و بخشهای فناوری اطلاعات، بلکه برای تمامی صنایع امری ضروری است (تامباس[8] و دیگران، 2018). علاوه بر کسب و کارهای جدید که به دلیل دیجیتالیشدن ایجاد شده‌اند، شاخه‌ها و کسب و کارهای موجود از کسب وکار آفلاین به کسب وکار آنلاین تغییر میکنند، بنابراین کارآفرینی دیجیتال منجر به پیشرفت‌های فناوری و همچنین به ایجاد فرصتهای مختلف برای کارآفرینان میشود (کراس[9] و دیگران، 2018).
ضرورت موضوع
در سالهای اخیر به رغم تلاش‌هایی که در جهت توسعه کارآفرینی انجام شده است، در عمل رشد مناسب و پایداری درزمینه‌ی توسعه کارآفرینی در کسب وکارهای کوچک و متوسط در کشور مشاهده نمیشود. بسیاری از کارآفرینان در ایران با موانعی همچون دگرگونی سیاست‌های دولت و به کارگیری سیاست‌های سلیقه‌ای، ناسالم بودن محیط کسب وکار، بی‌ثباتی مدیران و کارفرمایان دولتی، وجود قوانین نامناسب و غیرحمایتی، نبود اطمینان محیطی، فقدان زیرساختهای تجاری، عدم حمایت هنجارهای اجتماعی و فرهنگی از کارآفرینی، نامناسب بودن بازار، بهره بالای وام‌های بانکی و ... روبرو هستند. (عزیزی، حاجی پور، علی عسکری، 1397). همچنین با توجه به حرکت رو به رشد کارآفرینی دیجیتال، تحقیقات اندکی به این موضوع پرداخته‌اند و علیرغم تدوین پیشینه نظری محدود در زمینه کارآفرینی دیجیتال، با وجود دیدگاه‌های پراکنده در این زمینه و قرارگیری مطالعات پیشین در مراحل ابتدایی (کراس و دیگران، 2018)، اتفاق‌نظر درخصوص مدل توسعه کارآفرینی دیجیتال و چگونگی ارتباط ابعاد آن میان پژوهشگران و صاحبنظران حاصل نشده است و درنتیجه هر پژوهشگر بهگمان خود، به بررسی چند بُعد و عوامل محدود اقدام کرده است و همین امر مانع از یک رده‌بندی ساختاری از مشارکت‌های اخیر در حوزه گسترده کارآفرینی دیجیتال میشود.
اهمیت موضوع
دلایل مختلفی وجود دارد که نشان دهنده اهمیت موضوع توسعه کارآفرینی دیجیتال و بررسی ابعاد و عوامل موثر بر آن است؛ ازجمله اینکه کارآفرینان دیجیتال در مقایسه با کارآفرینان سنتی با تفاوت‌های زیادی مواجه هستند (هال[10] و دیگران، 2007)، کارآفرینی دیجیتال رویکردی نو در شروع کسب وکارهای امروزی است که به دلیل نیاز به منابع مالی کمتر نسبت به رویکردهای سنتی، افراد بیشتری را به خود جذب میکند. همچنین دیجیتالشدن مؤلفههای مؤثر در زندگی بشر امروزی، اعم از تجارت، بازاریابی، آموزش، اطلاعرسانی و ارتباطات و حتی حمل و نقل، واقعیتی غیرقابل انکار است (کشاورز، تقوا، کرد، 1398).
مساله اصلی
بررسی رفتار و عملکرد شرکتهای دانش بنیان که طی سالیان گذشته به نحوی موفق بوده‌اند، بیانگر این واقعیت است که شیوه‌های حضور در بازار و استراتژیهای آنها حائز شرایط ویژه‌ای است که این امر الگوهای موفقیت متفاوتی را پیش روی آنان قرار می‌دهد. به بیان دیگر باید اذعان نمود که شیوه‌های کارآفرینی در این نوع شرکت‌ها، متفاوت از شیوه‌های کارآفرینی بنگاه‌هایی است که مدت هاست در فضای کسب و کار فعالیت میکنند (خیاطیان و دیگران، 1393). آنچه در متون مختلف رشته کارآفرینی دیده میشود، در حقیقت گزارش عملکرد بنگاه‌هایی است که مدت‌ها از فعالیتشان سپری شده و به نوعی تثبیت شده‌اند، حال آنکه برای شرکتهای دانش بنیان کارآفرین اعم از کوچک ومتوسط، داده‌های کمتری موجود است. طی سالیان اخیر یکی از دغدغه های متخصصین حوزه کسب و کار مستندسازی و مدلسازی رویه‌های کارآفرینان در بخشهای مختلف عملکردی از جمله در حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات است. (رضوانی، 1388). این امر زمینه نزدیک شدن هرچه بیشتر رشته‌های کارآفرینی و فناوری اطلاعات و ارتباطات را فراهم ساخته بهطوریکه مطالعات این عرصه را میتوان تحت عنوان مفهوم "کارآفرینی دیجیتال" جستجو نمود. در واقع هدف اصلی از خلق مفهوم کارآفرینی دیجیتال رسیدن به فهم مناسبی از وجه اشتراک کارآفرینی و فناوری اطلاعات و ارتباطات و تأثیر این فناوری‌ها روی کارآفرینی بوده است.
از طرفی یکی از مهم ترین سیاست‌هایی که در ایران برای اولین بار و در دیـدار کارآفرینـان توسـط رهبر انقلاب مطرح گردید سیاست‌های اقتصاد مقاومتی است. از جمله نکات مهمـی کـه در زمینـه ارتباط بین کارآفرینی و سیاست‌های اقتصاد مقاومتی در این دیدار باید در نظر گرفت، مفهـوم اقتصاد مقاومتی است که برای اولین باردر سال 1389، در دیدار جمع کارآفرینان کشور مطرح شده است. ثانیاً، در بند اول این سیاست‌ها، "توسعه کارآفرینی و به حداکثررساندن مشـارکت آحاد جامعه در فعالیتهای اقتصادی با تسهیل وتشویق همکاری‌های جمعـی" ذکـر گردیـده است که نشانگر توجه سیاستگذاران کلان کشور به مقوله مهم توسعه کارآفرینی در کشـور است. (پاداش، 1395). همچنین در بند دوم، ارتقاء جایگاه جهانی کشور و افزایش سهم تولید و صادرات محصولات و خدمات دانشبنیان و دستیابی به رتبه اول اقتصاد دانشبنیان در منطقه تأکید شده‌است که نشانه‌ی اهمیت توسعه کارآفرینی در شرکتهای دانش بنیان کوچک و متوسط است.
در بررسی تحقیقات گذشته به نظر می‌رسد هرچند در سالهای اخیرکارآفرینی دیجیتال و عوامل موثر بر توسعه آن از طریق تصویب قوانین، ایجاد رشته‌های کارآفرینی و مراکز کارآفرینی و رشد در دانشگاه‌ها و پارک‌های علم و فناوری مورد توجه قرار گرفته‌است، اما علیرغم این تلاش‌ها، خلاء تئوریک در این زمینه را میتوان به راحتی در کشور مشاهده کرد به بیان دیگر همانگونه که ملاحظه میشود، مطالعات یاد شده نوعی یکجانبه‌گرایی را با خود به همراه دارد بهطوریکه نمی‌توان به صراحت مدل یا الگوی توسعه کارآفرینی دیجیتال را در آنها مشاهده نمود؛ بنابراین با توجه به سیاست‌های اقتصاد مقاومتی مبنی بر توسعه کارآفرینی در شرکتهای دانش بنیان و خلاء شناختی در ادبیات موضوع، محقق را با این سوال مواجه ساخته است که:
مدل مناسب و جامع توسعه کارآفرینی دیجیتال در شرکتهای دانش بنیان کوچک و متوسط در بردارنده چه ابعاد و عواملی است؟
نحوه سازماندهی مقاله
به منظور پاسخ به سوال پژوهش و طراحی مدل مناسب و جامع توسعه کارآفرینی دیجیتال در شرکتهای دانش بنیان کوچک و متوسط که منجر به تحقق الگوی اقتصاد مقاومتی میشود، در ابتدا باید به شناسایی عوامل موثر در توسعه کارآفرینی دیجیتال در شرکتهای دانش بنیان کوچک و متوسط پرداخت، بدین منظور در پژوهش حاضر با استفاده از روش تحقیق کیفی تحلیل مضمون و روش کمی مدلسازی ساختاری تفسیری (ISM)، ضمن استخراج عوامل موثر در توسعه کارآفرینی دیجیتال، مدل توسعه کارآفرینی دیجیتال در شرکتهای دانش بنیان کوچک و متوسط را طراحی و تدوین می‌نماییم. در این پژوهش، مدلسازی ساختاری تفسیری برای تفسیر روابط بین ابعاد و شاخص‌های آن بهکار رفته است. همچنین مدل مذکور یک روش استقرار مطلوب برای شناسایی و تحلیل روابـط بـین ابعاد و شاخص‌ها است و به طرز قابل توجهی رابطه سلسه مراتبی و سطح بندی بین عوامل و مولفه‌های مستخرج را تبیین می نماید و بـا بـه کـارگیری روش مدلسازی ساختاری تفسیری، ارتباط و توالی عوامل بهدست خواهد آمد.
2- ادبیات موضوع و پیشینه
2-1- ادبیات نظری
2-1-اقتصاد مقاومتی
مقام معظم رهبری در شانزدهم شهریور ماه 1389 واژه اقتصاد مقاومتی را در دیدار با کارآفرینان مطرح کردند، ایشان اقتصاد مقاومتی را اقتصادی دانستند که در شرایط فشار و تحریم می‌تواند تعیین کننده رشد و شکوفایی در کشور باشد (قربانی و دیگران، 1398). به گفته ایشان، ایران بزرگ امروز بیشتر از هر زمان دیگر به کار و کارآفرین و توسعه کارآفرینی نیاز دارد و با اشاره به اهمیت کار و کارآفرینی از دیدگاه اسلام، دو دلیل اساسی یعنی آمادگی کشور برای جهش و فشار اقتصادی دشمنان را عاملی برای توسعه کارآفرینی دانسته‌اند (ریگی، 1394). همچنین ایشان یکی از بهترین مظاهر و مؤثرترین مؤلفه های اقتصاد مقاومتی را شرکتهای دانشبنیان دانسته‌اند که میتوانند اقتصاد مقاومتی را پایدارتر کنند و بیانکردند اگر شرکتهای دانشبنیان جدی گرفته شوند و از توسعه کمی و کیفی آنها حمایت شود، بهواسطه ثروت آفرینی از طریق علم، اقتصاد کشور به شکوفایی حقیقی خواهد رسید. (بیانات مقام معظم رهبری، 16/5/1391). در واقع، کارآفرینی بهعنوان عاملی مهم و تأثیرگذار در اقتصاد مقاومتی، باید مورد توجه قرار گیرد (اسفندیاری و دهقان، 1395). در نهایت، هدف اصلی شکل گیری اقدامات مرتبط با اقتصاد مقاومتی رشد و توسعه در ابعاد ملی، منطقه‌ای و جهانی است (ترک‌زاده و عبد شریفی، 1397). همچنین کارآفرینی بهعنوان یکی از عوامل اصلی رونق اقتصادی در نظر گرفته شده که با کمک آن به رشد اقتصادهای نوظهور کمک میشود (سولاک[11] و دیگران،2021)، بنابراین مهم است با به کارگیری ابزارهای مناسب چون فناوری اطلاعات به توسعه شرکتهای دانش بنیان کمک نماییم. از آنجایی که توسعه فناوری اطلاعات به عنوان یکی از ابزارهای تحقق اقتصاد مقاومتی مطرح شده و فناوری اطلاعات به عنوان یکی از زیر ساخت‌های حیاتی کشور، نقش مهمی را در توسعه کسب و کارها دارد، لذا تقویت زیرساخت فناوری اطلاعات موجب ارتقاء اقتصاد مقاومتی خواهد شد. (فتوح آبادی و بهمرام، 1394).
2-2- کارآفرینی دیجیتال و اقتصاد مقاومتی
در سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی، توسعه کارآفرینی فضای مجازی به یکی از راهبردهای مهم و اساسی اکثر کشورهای پیشرفته و نیز درحال توسعه تبدیل شده است. آنچه در این سیاست‌ها عنوان شده، تأمین شرایط و فعال‌سازی کلیه امکانات و منابع مالی و سرمایه‌های انسانی و علمی کشور به منظور توسعه کارآفرینی و به منظور رسیدن به نقطه مطلوب اقتصادی است. (عزیزی و دیگران،1397). تحقق این امر (توسعه کارآفرینی در فضای مجازی)، از طریق کارآفرینی دیجیتال ممکن میشود. در واقع کارآفرینی دیجیتال از طریق دارایی‌های تکنولوژیکی مانند اینترنت و فناوری اطلاعات ایجاد شده است. به طور کلی، هر فعالیت کارآفرینانه که یک دارایی، خدمات یا بخش عمده‌ای از کسب وکار را به صورت دیجیتال انتقال می‌دهد را میتوان به عنوان کارآفرینی دیجیتال توصیف کرد (کراس و دیگران، 2018). به بیان دیگر، کارآفرینی دیجیتال به عنوان آشتی کارآفرینی سنتی با روش جدید ایجاد و تجارت در عصر دیجیتال تعریف میشود (لی‌دین و دیگران، 2018، ص 1). این نوع کارآفرینی فرصتی برای استفاده از دیگر ابزارهای تکنولوژی اطلاعات و ارتباطات است و بهره‌گیری از این ابزارها رو به رشد است و بدون تردید طی چند دهه آینده نقش این نوع فعالیتهای اقتصادی در تولید ناخالص کشورها بسیار بالا خواهد بود (جونز و برم[12]، 2017).
برای فعالیت در صنعت دیجیتال و توسعه سازمانهای دیجیتال موفق و تأثیر گذار، باید ابعاد و عواملی را که در این توسعه نقش دارند شناسایی کرد. آگاهی از ابعاد و عوامل اثربخش در توسعه کارآفرینی دیجیتال می‌تواند در تربیت و ترغیب کارآفرینان دیجیتال بهعنوان صنعتگران هزاره سوم نقش بسزایی داشته باشد. همچنین گسترش فناوری اطلاعات و ارتباطات در تمام ابعاد به حدی رسیده که جوامعی را که قادر به پذیرش توسعه نبودند با چالشهای جدی در زمینه اقتصادی، کارآفرینی بهخصوص کارآفرینی دیجیتال روبرو کرده‌است. (ایمانی، حسینی‌فر، مبارکی، 1396).
بهمنظور تدوین مدلی جامع و اینکه بتوانیم تمام مفاهیم، ابعاد و عوامل توسعه کارآفرینی دیجیتال را با استفاده از سیاست‌های اقتصاد مقاومتی، مورد مطالعه و تحلیل قرار دهیم لازم است آن را در سه بعد زمینه‌ای، ساختاری و محتوایی بررسی کنیم زیرا ارتباط بین عوامل ساختاری، رفتاری و زمینه‌ای به نحوی است که هیچ پدیده یا رویداد سازمانی نمی‌تواند خارج از تعامل این سه عامل صورت گیرد (میرزایی اهرجانی و امیری، 2002).
2-2-1-بعد زمینه‌ای
یکی از مهمترین عوامل بعد زمینه‌ای، عوامل محیطی است. فعالیت کارآفرینانه در خلاء شکل نمی‌گیرد و بهوسیله عوامل زمینه‌ای و بستر محیطی تحت تأثیر قرار می‌گیرد. به بیان دیگر محیط نقش مهمی در توسعه فعالیتهای کارآفرینانه دارد. محیط نامساعد برای کارآفرینی معمولاً به رشد اقتصاد زیرزمینی میانجامـد؛ حـال آنکـه محـیط مسـاعد موجب بهره‌گیری از فرصتهای کارآفرینانه میشود (داوری، 1389، ص 43). همچنین کارآفرینان باید به منابع و زیرساختهای مختلف به ویژه فناوریهای دیجیتال دسترسی داشته باشند که این امر در کشورهای در حال توسعه با کمبود مواجه است (سولاک و دیگران،2021). از طرفی باید توجه داشت در دوران تحریم محیط نامساعدتر خواهد شد و تنها راه برون رفت، پیروی از سیاست‌های اقتصاد مقاومتی در بهبود محیط کسب و کار است. اسفندیاری و دهقان (1395) در مقاله خود با عنوان "مؤلفههای اقتصاد مقاومتی از دیدگاه مقام معظم رهبری" بیان داشتند میتوان با اجرای راهکارهایی به مقابله با کاهش اثرات ناشی از محدودیت‌ها و تحریم‌ها رفت و با تبدیل محدودیت‌ها به فرصت و استفاده از امکانات موجود جهت دستیابی به بازارهای جدید و متنوع دست یافت. بررسی‌های آنها نشان داد که نقش سازمان‌ها و ارگان‌های دولتی در بسترسازی و ایجاد انعطاف پذیری در قوانین در دوران تحریم کمک شایانی به ایجاد محیط مناسب برای شرکت‌ها می‌نماید. (اسفندیاری و دهقان، 1395). تأکید بر این نکته دراینجا ضروری است که اقتصاد دیجیتالی ابزار کمکی اقتصاد مقاومتی است. سوزان و اکس[13] (2017) طی پژوهشی دریافتند، اقتصاد دیجیتالی، فرصت های بی نظیری برای هزاران کارآفرین ایجاد کرده است و محیط زمینه‌ای مناسب را برای فعالیتهای کارآفرینانه جدید و نوآوریها در حوزه دیجیتال فراهم میکند. از دیگر عوامل مهم زمینه‌ای، اکوسیستم کارآفرینی دیجیتال است. موفقیت یک پروژه کارآفرینی نه تنها به ویژگیهای شرکت بستگی دارد بلکه به اکوسیستمی که در آن توسعه و پرورش داده میشود نیز بستگی دارد. دو[14] و همکاران (۲۰۱۸)، اکوسیستم کارآفرینانه دیجیتال را به عنوان ترکیبی از عناصر موجود در یک منطقه تعریف میکنند که از توسعه و رشد استارتاپ‌های نوآورانه، در پی فرصتهای جدیدی که توسط فناوریهای دیجیتال ارائه میشود، حمایت میکند. لی[15] و همکاران (۲۰۱۷)، ایده اکوسیستم کارآفرینی دیجیتال را بهعنوان تلاشی جمعی و مشارکتی معرفی کردند که امکان غلبه بر محدودیت منابع یک شرکت و تسریع در ایجاد استارتاپ‌های دیجیتال را فراهم می‌آورد. اکوسیستم‌های کارآفرینی دیجیتال به عنوان سرمایه اجتماعی آنلاین هستند که از کارآفرینان برای خلق ایده، شناسایی و تخصیص منابع دیجیتال، استفاده از فرصتهای بازار دیجیتال، جمع‌آوری اطلاعات و کارآفرینی حمایت میکنند؛ بنابراین میتوان بهبود عوامل محیطی و اکوسیستم کارآفرینی دیجیتال را بهُعنوان راهکارهایی به منظور مقابله با کاهش اثرات ناشی از محدودیت‌ها و تحریم‌ها و عامل موثر تحقق اقتصاد مقاومتی در نظر گرفت.
2-2-2-بعد ساختاری
منظور از بعد ساختاری، همه عوامل، عناصر و شرایط غیرفیزیکی سازمان است که با نظم و قاعده قابل مطالعه، قالب، پوسته، بدنه یا شمای فیزیکی و مادی سازمان را می‌سازد (میرزایی اهرجانی و امیری،2002). از جمله مهمترین مولفه‌های بعد ساختاری پیکربندی منابع می‌باشد. همان طور که می‌دانیم، یکی از شاخص‌های مهم اقتصاد مقاومتی، عامل درون زایی است، بدین معنا که برای گسترش کارآفرینی در اقتصاد مقاومتی باید همواره در پی استفاده بیشینه از ظرفیت‌ها و منابع داخل کشور باشیم. به بیان دیگر تشخیص به موقع منابع بالقوه و بالفعل از جمله شاخص‌های مهم اقتصاد مقاومتی است. (قربانی و دیگران، 1398). از طرفی، روند رو به افزایش دیجیتال سازی شرکت‌ها، کارآفرینان و مدیران را قادر می‌سازد تا شکل جدیدی از منابع را ایجاد کنند. پیشرفت‌های اساسی در فناوریهای محاسباتی و ارتباطی، دسترسی شرکت‌ها را به منابع اثربخش افزایش داده‌است و ترکیب و یکپارچهسازی منابع را آسان‌تر کرده است (آمیت و هان[16]، 2017). مدلهای کسب و کار جدید، نیز از جمله مهمترین مولفه‌های بعد ساختاری توسعه کارآفرینی دیجیتال میباشند. یکی از بزرگ‌ترین پیامدهای توسعه اینترنت، به عنوان یک شبکه در دسترس جهانی، کارآفرینی دیجیتال با اشکال جدید تجارت یا مدلهای کسب و کار است که تاثیر بسزایی را در شکل دهی و توسعه کسب وکارها داشته است. دیجیتالیشدن تنها به یک توسعه جدید در کارآفرینی تقلیل نیافته است بلکه به عنوان یک مدل کسب و کار، کل محیط دیجیتال را در بر گرفته است (سوزان و اکس، 2017). کارآفرینان و مدیران باید با در نظر گرفتن فعالیتهای اقتصادی دیجیتال جدید فرصتها و تهدید‌هایی که منحصر به کارآفرینی دیجیتال هستند را درک کنند و آنها را در مدل کسب و کار درنظر گرفته بگیرند. به گفته جورج[17] و دیگران (2020)، مدل کسب و کار سیستمی فعال شامل محتوا (از نظر پیشنهاد ارزش)، ساختار (نحوه تعامل فعالیت ها) و حاکمیت (چه کسی رهبر است و چه کسی در آن دخیل است) است. فعالیت در این سیستم عبارت است از جذب منابع "توسط هر یک از طرفین مدل کسب و کار" که شامل ذینفعان، خریداران و تأمین کنندگان "برای دستیابی به هدفی خاص در جهت تحقق هدف کلی است". همچنین مدلهای کسب و کار میتوانند با ایجاد پیوند بین تکنولوژی جدید و نیاز بازار در حال ظهور، تحول عمیقی را ایجاد کنند. برای رقابتی بودن در عصر اقتصاد دیجیتال، شرکتهای دانشبنیان نه فقط به درک تکنولوژی نیاز دارند بلکه باید مدلهای کسب و کار و استراتژی، خود را به سمت دیجیتالی شدن متحول نمایند (کاوادیاس[18] و دیگران، 2016). عامل مهم دیگر در بعد ساختاری که نقش مهمی در توسعه کارآفرینی دیجیتال ایفا میکند، استراتژی نوآوری محصول/خدمات دیجیتال است. نوآوری دیجیتال ابزاری برای تازه واردان برای نفوذ در بازار دیجیتال به منظور به چالش کشیدن شرکتهای فعلی است، همچنین فرصت‌هایی را برای شرکتهای فعلی برای ارتقا و به چالش کشیدن آنها فراهم میکند و باعث میشود که سبد خدمات و محصولات خود را به حوزه‌های جدید توسعه دهند (سرینواسان و ونکاتراما[19]، 2018).
2-2-3-بعد رفتاری یا محتوایی
بعد رفتاری یا محتوایی، شامل مباحث انسان و روابط انسانی در سازمان است و محتوای اصلی و زنده‌ی محیط درونی سازمان را تشکیل میدهند (میرزایی اهرجانی و امیری، 2002). یکی از مهمترین مولفه‌های بعد محتوایی، توجه به عوامل فردی است. از جمله شاخص‌های مهم اقتصاد مقاومتی تأکید بر محور قراردادن رشد و بهره‌وری در اقتصاد با تقویت عوامل تولید، توانمندسازی نیروی انسانی است. در واقع تحقق اقتصاد مقاومتی، نیازمند توجه به سرمایه گذاری بر روی نیروی انسانی است (عبداللهی و دیگران، 1396). بهبیان دیگر پیچیدگی محیطی، ضرورت پیدایش مدیرانی با قابلیت‌هایی چون مدیریت پروژه، مدیریت ریسک، مدیریت دانش و مدیریت تصمیم‌گیری را ایجاد میکند. شایستگیهای کارآفرینانه شامل کلیه دانش‌ها و مهارت‌هایی است که به افراد در تشخیص فرصت، راه‌اندازی و مدیریت کسب وکار کمک میکند. بر این اساس و با توجه به اینکه مدیران شرکتهای دانش بنیان از عوامل اصلی و هسته عمده تصمیم‌گیری‌ها محسوب میشوند، توجه به قابلیت‌ها و شایستگیهای کارآفرینانه آنها به میزان چشمگیری بر موفقیت این شرکت‌ها تأثیرگذار خواهد بود (قلیچ خوانی، مکانی، 1395). از طرفی ذکر این نکته نیز حائزاهمیت است که توجه به عوامل سازمانی مانند یادگیری سازمانی، ساختار سازمان به خصوص در شرکتهای دانش بنیان کوچک و متوسط که با استفاده از دانش محصولات نوین وارد بازار میشوند از اهمیت بالاتری برخوردارند (احمدی جشوقانی و اسماعیلیان، 1395).
2-2- پیشینه پژوهش:
کارآفرینی و توسعه آن، یکی از محورهای اصلی مورد تأکید در سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی است. پس از بررسی‌های گسترده در ادبیات علمی و دانشگاهی پیرامون موضوع اصلی پژوهش یعنی توسعه کارآفرینی دیجیتال، به طور خلاصه میتوان به مباحث ذیل به عنوان جمع بندی تحقیقات پیشین اشاره نمود:
ریچتر[20] و همکاران (۲۰۱۷)، اقتصاد مشارکتی آنلاین (اقتصاد تسهیمی) را بهعنوان یک منبع اصلی مدلهای کسب وکار جدید شناسایی کردند. بررسی‌های آنان نشان داد، پایه‌های اقتصاد مشارکتی آنلاین، ظرفیت‌های بلا استفاده‌ای هستند که افراد در عوض سود به دیگران میدهند. از طرفی استراتژیهای نوآوری در محصولات/خدمات نیز از جمله معیارهای اصلی تمایز بین کارآفرینان دیجیتال و غیردیجیتال هستند. به گفته سوسان و آکس[21] (۲۰۱۷)، کاربران و شرکت کنندگان یک اکوسیستم دیجیتال همه کسانی هستند که این فرصت را دارند تا به دستگاه‌های متصل به هم دسترسی پیدا کنند، بدین ترتیب میتوان گفت، اکوسیستم‌های دیجیتال فرصتهای بزرگی را برای کارآفرینان فراهم میکنند. در پژوهشی دیگر اومیل و جوز[22] (۲۰۱۸) نتیجه گرفتندکه توسعه زیرساخت فناوری اطلاعات و ارتباطات، کارآفرینی دیجیتال را ممکن ساخته و نامبیسان[23] (۲۰۱۷) در پژوهشی دیگر به این نتیجه رسیدکه فرصتهای تکنولوژیکی برای کارآفرینان دیجیتال، وابسته به زیرساخت فناوری اطلاعات موجود است که این نتایج نقش عوامل محیطی را برجسته‌تر میکند. آمیت و هان (2017) درپژوهشی دیگر نتیجه گرفتند که دیجیتالی شدن کسب و کارها به کارآفرینان و مدیران اجازه می‌دهد تا پتانسیل ارزش آفرینی منابع را از طریق پیکربندی مجدد آنها افزایش دهند. در جدول 1 خلاصه‌ای از پژوهش‌هایی که در این زمینه انجام شده، ارائه شده است.
بررسی پیشینه تحقیقات در داخل کشور نیز نشان دهنده نقش مهم کارآفرینی در اقتصاد مقاومتی است، قربانی و دیگران (1398)، در مقاله‌ای با عنوان " شناسایی و اولویت بندی مولفه‌های تاثیرگذار اقتصاد مقاومتی برفرایندکارآفرینی"، ضمن شناسایی مولفه‌های تاثیرگذار اقتصاد مقاومتی بر کارآفرینی آنها را اولویت بندی نموده نتیجه تحقیق نشان می‌دهد که به ترتیب اقتصاد کارآفرینی، اقتصاد دانش بنیان، برون‌گرایی، بخش خصوصی فعال و درون زایی بیشترین تأثیر بر فرایند کارآفرینی دارا هستند. اسفندیاری و دهقان (1395)، به بررسی مولفه‌های اقتصادی پرداخته و سپس مدل مفهومی در این خصوص طراحی نموده‌اند و عواملی چون به کارگیری فناوری و توسعه و فعال شدن شرکتهای دانش بنیان به عنوان یکی از شاخص‌های اقتصاد مقاومتی پرداخته‌اند. هوشمند و اسماعیل‌زاده (1391)، در مقاله‌ای با عنوان "اقتصاد مقاومتی و کارآفرینی"، ضمن توضیح ابعاد اقتصاد مقاومتی با توجه به بررسی‌های انجام شده، کارآفرینی و توسعه آن را از جمله موارد مهم تحقق اقتصاد مقاومتی دانسته‌اند. قلی‌پور (1394)، در مقاله‌ای با عنوان "نقش کارآفرینی در اقتصاد مقاومتی"، به بررسی و تعاریف اقتصاد مقاومتی، ویژگی ها، ابعاد، موانع و چالشهای پیش روی اقتصاد مقاومتی، پرداخته و در انتها به بررسی راهکارهایی چون استفاده از فناوری و ایجاد محیط مناسب از طریق تقویت زیرساخت‌ها در جهت اجرای هرچه بهتر اقتصاد مقاومتی پرداخته است.
جدول 1-پیشینه پژوهشی موضوع تحقیق
|
نویسندگان روش استفاده شده |
اهداف و یا سئوالات اصلی |
مهمترین یافته ها
|
|
سولاک[24] و دیگران (2021)-کمی |
چگونه استفاده از فن آوری های دیجیتال به استفاده از پشتیبانی دریافت شده از خانواده و افراد جامعه برای ابتکارات کارآفرینی کمک می کند؟ |
حمایت از خانواده و جامعه تأثیر مثبتی بر کارآفرینی در شرکتهای کوچک روستایی هند دارد. فناوریهای دیجیتال فرصتهای منحصر به فرد کارآفرینی را برای غلبه بر چالشهای اصلی فقر در بازارهای نوظهور ارائه میدهند. |
|
ابوبکر و دیگران (2021)-کیفی |
چگونه ارزشهای محلی و دیدگاه های بومی بر هویت و مسیر فعالیتهای کارآفرینی دیجیتال تأثیر می گذارند. |
ماهیت پویای سیستمهای ارزش بومی و سازگاری آنها با تغییرات در محیط، تکامل سیستمهای ارزش بومی را در پاسخ به دیجیتالیشدن اقتصاد و جوامع |
|
جورج و همکاران (2020)- نظری |
چگونه فن آوریهای دیجیتال به مقابله با چالش های بزرگ برای مقابله با تغییرات آب و هوا و ارتقا توسعه پایدار کمک میکنند. |
بازیگران کارآفرینی از فنآوریهای دیجیتال برای مقابله با چالشهای اساسی تغییرات آب و هوا استفاده می کنند. آنها، نه تنها از طریق نوآوری در فنآوری، بلکه همچنین با توسعه مدلهای تجاری که نوآوریها را با هدف جدید تزریق میکند |
|
الیا و دیگران (2020)- کیفی |
اکوسیستم کارآفرینی دیجیتال، چگونه فناوریهای دیجیتال و هوش جمعی روند کارآفرینی را تغییر می‌دهد |
ارائه چارچوب اکوسیستم کارآفرینی دیجیتال به همراه ابعاد و شاخص‌ها |
|
سرینوسان و ونکاترامان (2018)-نظری |
بررسی کارآفرینی در پلت فرمهای دیجیتال و عوامل موفقیت
|
بیان عوامل موفقیت مرتبط با کارآفرینان و پلتفرم‌ها |
|
کاستر و همکاران (2018)-کمی |
استراتژیهای بازاریابی برای نوآوریهای الکترونیکی شرکتهای نوپا (استارت آپ‌ها) |
طراحی نوآوریهای خلاقانه باید بر استراتژیهای بازاریابی در بازار اثر گذار باشد |
|
لی دین و دیگران (2018)-نظری |
پیشبرد روند کارآفرینی دیجیتال چگونه است؟ |
ارائه چارچوبی برای ترویج روند کارآفرینی دیجیتال
|
|
ریچتر و همکاران (2017)-کیفی |
طراحی مدل کسب و کار نوآورانه برای اقتصاد اشتراکی در کارآفرینی دیجیتال |
طراحی مدل و تعیین هدایت کنندگان اقتصاد اشتراکی و کسانی که از آن سود میبرند |
|
تراکسلر و و لف (2017)-کمی |
بنیانگذاران کارآفرینی دیجیتال براساس چه فعالیت هایی مدل کسب و کار خود را تشکیل می دهند؟ |
بیان فعالیتهایی در مدلهای کسب و کار دیجیتال که منجر به تغییرات از کارآفرینی سنتی به دیجیتال |
|
سوزان واکس (2017)-نظری |
بررسی اکوسیستم کارآفرینی دیجیتال |
ارائه موارد مفهومی اکوسیستم کارآفرینی دیجیتال |
|
اجالا (2016)- نمونه موردی |
مدلهای کسب و کار و ایجاد فرصتها: چگونگی ایجاد فناوری اطلاعات و ایجاد مدلهای تجاری تحت شرایط عدم اطمینان |
ارائه مدل نظری برای توسعه مدل کسب وکار |
|
اسپیگل و دیگران (2016)-آمیخته |
بررسی علل توسعه مدل کسب و کار، سرمایه اجتماعی بنیانگذاران و موفقیت در مرحله شروع از طریق اینترنت |
بیان فرصتها وچالش‌های نوآوری برای کارآفرینان بومی و عوامل موفقیت |
وجه نوآوری مقاله حاضر نسبت به مطالعات پیشین:
با بررسی متون علمی مرتبط با حوزه موضوعی پژوهش حاضر و مشخص شدن شکاف نظری و عدم کفایت منابع علمی موجود، این تحقیق درصدد است به بررسی توسعه کارآفرینی دیجیتال در شرکتهای دانش بنیان کوچک و متوسط بپردازد زیرا پژوهشی که تمامی ابعاد و عوامل توسعه کارآفرینی دیجیتال به صورت منسجم مورد بررسی قرار داده باشد و مدلی جامع که در بردارنده تمامی ابعاد و عوامل و روابط میان آنها باشد ارائه نشده، بلکه تنها برخی از ابعاد و عوامل آن به صورت جداگانه مورد بررسی قرار گرفته‌اند. همچنین با توجه به این نکته که رویکرد اقتصاد مقاومتی در نگارش این مقاله در نظر گرفته شده است، نمونه مشابهی برای توسعه کارآفرینی دیجیتال در شرکتهای دانش بنیان با در نظر گرفتن اقتصاد مقاومتی در منابع علمی معتبر موجود نیست. بهبیان دیگر، بررسی عوامل مهم و موثری چون مدل کسب و کار دیجیتال، استراتژی نوآوری محصولات/خدمات و پیکربندی منابع در بعد ساختاری، اکوسیستم کارآفرینی دیجیتال و عوامل محیطی در بعد زمینه‌ای و عوامل فردی و سازمانی در بعد محتوایی، به عنوان ابعاد و عواملی که توأمان منجر به تحول و توسعه کارآفرینی دیجیتال در شرکتهای دانش بنیان میشوند با در نظر گرفتن سیاست‌های اقتصاد مقاومتی در شرایط تحریم بیش از پیش احساس میشود.
3- روش تحقیق:
نوع تحقیق:
یکی از مراحل مهم و اساسی در هر پژوهش، روش تحقیق آن پژوهش است که عمدتا برگرفته از جهان‌بینی و یا پارادایم مورد نظر پژوهشگر است. با توجه به آنکه عنوان مقاله حاضر ارائه مدلی برای توسعه کارآفرینی دیجیتال در شرکتهای دانش بنیان کوچک و متوسط با تأکید بر سیاست‌های اقتصاد مقاومتی است، لذا دیدگاه خردگرایانه کمّی نمی‌تواند به تنهایی مبنای تحقیق قرار گیرد. به همین منظور رویکرد ترکیبی (آمیخته) در دستور کار قرارگرفته است. با توجه به اینکه که تحقیق حاضر مسئله‌ای را موردتوجه قرار می‌دهد که قبلاً به این صورت و در این سطح به آن پرداخته نشده است. لذا از نظر هدف پژوهش، از نوع تحقیقات اکتشافی است؛ زیرا در چنین نوع تحقیقی هدف، جمع‌آوری الگوها و ایده‌ها برای یافتن درک عمیق از موضوع است. ازاین رو، بخش اول این تحقیق بدون طرح فرضیه انجام میشود و به جای آزمودن فرضیه، محقق در پی یافتن پاسخی برای پرسش تحقیق زیر است.
مدل مناسب و جامع توسعه کارآفرینی دیجیتال در شرکتهای دانش بنیان کوچک و متوسط در بردارنده چه ابعاد و عواملی است؟
برای پاسخ به این پرسش اصلی، نیازمند پاسخ به سؤال دیگری هستیم که:
ابعاد و عوامل مؤثر بر توسعه کارآفرینی دیجیتال کدامند؟
روشهای گردآوی داده ها
مطالعات نظری این تحقیق به صورت کتابخانه‌ای و از طریق مقالات، کتاب ها، مجلات و سایت‌های معتبر جمع‌آوری می‌گردد. در این پژوهش در ابتدا با بررسی پیشینه تحقیق و با کمک گرفتن از مطالعات، نظریه ها و الگوها و مدلهای موجود در این زمینه، ابعاد و عوامل موثر بر توسعه کارآفرینی دیجیتال استخراج شده است. سپس با کمک گرفتن از این مبانی جمع آوری شده، مصاحبه ای نیمه ساختار یافته از خبرگان انتخاب شده (کارآفرینان و متخصصان اقتصاد مقاومتی) به عمل آمده است.
روشهای تحلیل داده ها[25]
همانطور که گفته شد، در این تحقیق ابتدا عوامل، مولفه‌ها و ابعاد اصلی توسعه کارآفرینی دیجیتال با استفاده از روش کیفی تحلیل مضمون از عمق ادبیات و مبانی نظری تحقیق و تعداد هفده مصاحبه‌های نیمه ساختار یافته اکتشافی پیرامون موضوع استخراج شده است سپس داده‌های کیفی حاصل مصاحبه‌های نیمه ساختار یافته مرحله اول، با استفاده از روش تحلیل مضمون به کمک نرم افزار MAXQDA تحلیل شدند و در محله بعد به کمک روش کمّی مدلسازی ساختاری تفسیری، روابط میان ابعاد و سطح بندی آنها انجام پذیرفت. تحلیل مضمون، فرایندی برای تحلیل اطلاعات کیفی است. لذا تحلیل مضمون صرفاً یک روش کیفی نیست بلکه فرایندی است که می‌تواند در اکثر روشهای کیفی (اگر نگوییم همه روشهای کیفی) به کار رود. همچنین این روش امکان تبدیل اطلاعات کیفی به کمّی را فراهم میکند.
جامعه و نمونه
جامعه آماری این تحقیق در مرحله اول از خبرگان و نخبگان حوزه مدیریت شامل مدیران با تجربه کارآفرینی و اساتید مدیریت خبره در موضوعات اقتصاد مقاومتی، فناوری اطلاعات و کارآفرینی دیجیتال میباشند که با استفاده از روش نمونه‌گیری هدفمند قضاوتی و دنبال کردن روش گلوله برفی با پانزده نفر ازآنها تا رسیدن به اشباع نظری مصاحبه عمیق نیمه ساختار یافته انجام شد. (در این روش یک شرکت کننده در پژوهش، ما را به شرکت کنندگان دیگر یا گلوله برفی هدایت میکند و مصـاحبه تـا رسیدن به اشباع نظری ادامه می‌یابد). این پژوهش طی مصاحبه بـا 15 خبـره، بـه اشـباع نظـری رسید؛ اما برای افزایش مطلوبیت داده‌ها، مصاحبه‌ها تا خبرة هفدهم نیز ادامه یافتند.
جدول 2-فراوانی جمعیت شناختی خبرگان در مرحله اول
|
سمت |
تحصیلات |
سابقه کار |
تعداد |
|
مدیرعامل |
دکتری |
15 سال |
3 |
|
مدیر اجرایی |
کارشناسی ارشد |
10 سال |
5 |
|
مدیر توسعه کسبوکار |
کارشناسی ارشد |
10 سال |
5 |
|
مدیر فنی |
کارشناسی ارشد |
8 سال |
4 |
در مرحله دوم به منظور طراحی مدل توسعه کارآفرینی دیجیتال با استفاده از روش مدلسازی ساختاری تفسیری از سی نفر از خبرگان استفاده شد. به منظور انتخاب خبرگان و تشکیل پانل صاحبنظران از روش نمونه‌گیری گلوله برفی استفاده شده است. در فرآیند انتخاب یک نمونه، محققان کیفی میتوانند از روش نمونه‌گیری گلوله برفی استفاده کنند که در آن یک شرکت کننده در پژوهش، ما را به شرکتکنندگان دیگر با گلوله برفی هدایت می کند.
جدول 3-ویژگیهای اعضای پانل الگوسازی ساختاری تفسیری
|
سمت |
تحصیلات |
سابقه کار |
تعداد |
|
مدیرعامل |
دکتری |
15 سال |
5 |
|
مدیر توسعه کسبوکار |
کارشناسی ارشد |
10 سال |
12 |
|
مدیر توسعه محصول |
کارشناسی ارشد |
10 سال |
10 |
|
مدیر فنی |
کارشناسی ارشد |
10 سال |
3 |
روایی و پایایی ابزار جمع‌آوری اطلاعات
در خصوص ارزیابی کیفیت داده‌ها و نتایج پژوهش، صاحبنظران گوناگون برای ارزشیابی کیفیت در پـژوهش‌هـای کیفـی، معیارهـای متفاوتی را مطرح کرده‌اند و با تأکید بیشتر بر بحث ارزشیابی کیفیت، از به کار بردن مفاهیم روایی و پایایی در این نوع پژوهش‌ها اجتناب کرده، به جای آنها از واژگان معیار اعتمادپذیری یا قابلیـت اعتماد استفاده میکنند (محمدپور، 1392). یکی از بهترین روش‌ها برای سنجش روایـی در مرحله اول، کسـب نظر خبرگان است، اگر سؤالاتی که موضوع پژوهش را هدف قرار داده‌اند به تأیید خبرگان برسند، روایی پژوهش نیز تأیید میشود که در این پژوهش این امر، حاصل شد. برای سنجش پایایی نیز روشهای متفاوتی معرفی شده است که از آن جمله میتوان توافـق درصدی، روش هولستی، آلفای کریپندورف، کاپای کوهن و پای اسکات را نـام بـرد. (نئودورف[26]، 2002). در این روش‌ها، میتوان کدگذاری‌ها را به دو صورت تکرار کرد. یا کدگذاری توسط خود پژوهشگر و با فاصله زمانی معنادار یا درخواست از فرد دیگری که متخصص این کار است و پس از آن، نتایج ایـن دو کدگـذاری را مقایسه کرد. در ایـن پـژوهش بـرای تعیـین پایـایی کدگـذاری‌هـای مصاحبه ها، از ضریب درون موضوعی کاپا استفاده شد. از طریق این ضریب میتوان میزان توافق دو اندازه گیری (توسط دونفر یا دوابزار یا دو مقطع زمانی) را ارزیابی کرد. برای محاسبه پایایی کدگذاری‌ها در این روش، بعد از گذشت مدتی به کدگذاری مجدد تعدادی از مصاحبه‌ها پرداخته شد. حداقل مقدار قابل قبول ضریب کاپا، بـیش از 6/0 است و مقدار بالاتر از 8/0 در توافق دو ارزشیاب، عالی محسوب میشود (گوئت، 2014) کـه در این پژوهش مقدار ضریب کاپا، 79/0 بهدست آمد.
در مرحله دوم پژوهش یعنی مدلسازی ساختار تفسیری به منظور ایجاد روایی محتوایی پرسشنامه از روش لاوشه استفاده شد. از اعضای پانل محتوا خواسته شد به میزان مناسب بودن هر آیتم با انتخاب یکی از سه گزینه «ضروری»، «مفید اما نه ضروری» یا «غیرلازم» پاسخ دهند. سپس با توجه به فرمول زیر نسبت روایی محتوا محاسبه شد
N: تعداد کل متخصصین
Ne: تعداد متخصصینی که گزینه ضروری را انتخاب کرده‌اند.
با توجه به سطح مورد نیاز برای معناداری آماری حداقل 33/0CVR= به دست آمد که قابل قبول است. برای پایایی پرسشنامه نیز از روش آزمون مجدد استفاده شد. بدین منظور پرسشنامه به 3 تن از خبرگان و متخصصین که امکان دسترسی مجدد به آنها وجود داشت ارسال شد و در نهایت مجموع همبستگی پاسخ‌های اعلام شده برای هر دو مرحله از طرف خبرگان 786/0 شد که بیانگر پایایی قابل قبول پرسشنامه است.
مراحل انجام و به کارگیری روش:
در این تحقیق ابتدا عوامل، مؤلفه‌ها و ابعاد اصلی توسعه کارآفرینی دیجیتال با استفاده از روش کیفی تحلیل مضمون از عمق ادبیات و مبانی نظری تحقیق و تعداد هفده مصاحبه‌های نیمه ساختار یافته اکتشافی پیرامون موضوع استخراج شده است. به این ترتیب که بعد از بررسی ادبیات موضوع و استخراج کدها، مضمونهای پایه و مضمونهای ساختاریافته، با استفاده از مصاحبه عمیق نیمه ساختار یافته با خبرگان و متخصصین، مؤلفههای مؤثر در توسعه کارآفرینی دیجیتال شناسایی شده‌اند. روش تحلیل به این صورت بود که داده‌های کیفی حاصل مصاحبه‌های نیمه ساختار یافته مرحله اول، با استفاده از روش تحلیل مضمون به کمک نرم افزار MAXQDA تحلیل شدند. بعد از تحلیل متن‌ها کدهای اولیه ایجاد شدند سپس کدهای اولیه به مقوله‌های کلی‌تر دسته‌بندی شدند و در ادامه در صورت نیاز این مقوله‌ها نیز خود در ذیل مقوله‌های جامعتری قرار گرفتند. در نهایت خروجی‌های لازم از جمله جداول فراوانی کدها، نقشه‌های مفهومی و نتایج بهدستآمده تحلیل شدند. پس از اجرای این روش و نهایی شدن مضامین پایه و سازماندهنده جهت درک روابط بین مضامین و رسم مدل مفهومی آنها در دو مرحله مجزا مدلسازی ساختاری تفسیری روی مضامین پایه و سازمان دهنده اجرا شد. مدلسازی ساختاری-تفسیری، مدلی مناسب برای تحلیل تأثیر یک عنصر بر دیگر عناصر است. این متدولوژی بر ترتیب و جهت روابط پیچیده میان عناصر یک سیستم تمرکز میکند. این روش کمک میکند تا محققان، یک دیدگاه سیستمی روشن از روابط بین متغیرهای موضوع مورد مطالعه به دست آورند (شیبین[27]،2016، ص 175) جامعه آماری این تحقیق، در مرحله اول، مصاحبه با هفده نفر از خبرگان و نخبگان حوزه کارآفرینی دیجیتال و اقتصاد مقاومتی بود که با استفاده از روش نمونه‌گیری هدفمند قضاوتی و دنبالکردن روش گلولهبرفی با پانزده نفر از آنها تا رسیدن به اشباع نظری مصاحبه عمیق نیمه ساختار یافته انجام شد. این پژوهش طی مصاحبه بـا 15 خبـره، بـه اشـباع نظـری رسید؛ اما برای افزایش مطلوبیت داده‌ها، مصاحبه‌ها تا خبرة هفدهم نیز ادامه یافتند. در مرحله دوم جامع آماری شامل 30 نفر از خبرگان و نخبگان حوزه مدیریت و فناوری اطلاعات و خبرگان در حوزه اقتصاد مقاومتی شامل مدیران و کارآفرینان باتجربه شرکت‌ها و اساتید دانشگاهی که به موضوع کارآفرینی دیجیتال و اقتصاد مقاومتی مسلط هستند میباشند؛ که در این مرحله نیز، برای انتخاب نمونه‌های تحقیق و تشکیل پانل صاحبنظران از روش نمونه‌گیری گلولهبرفی استفاده شده است. در این روش یک شرکتکننده در پژوهش، ما را به شرکتکنندگان دیگر یا گلولهبرفی هدایت میکند.
4- یافته‌های تحقیق
4-1- استخراج ابعاد و عوامل توسعه کارآفرینی دیجیتال
با توجه به مطالعه عمیق نظری در ادبیات موضوع و همچنین انجام مصاحبه‌های نیمه ساختار یافته 147 کد از مطالعه عمیق مبانی نظری استخراج شد. این کدها با استفاده از روش تحلیل مضمون به 29 مضمون پایه و 7 مضمون سازماندهنده مربوط به توسعه کارآفرینی دیجیتال به شرح جدول 4 تبدیل شد.
جدول 4- مضامین سازماندهنده و پایه توسعه کارآفرینی دیجیتال
|
ابعاد |
مضمون سازماندهنده |
مضمون پایه |
منابع |
|
زمینه‌ای |
عوامل محیطی |
تحقق اقتصاد مقاومتی |
(قربانی و دیگران، 1398)، (آقارضی، درمنی واصفهانی، 1396) (سخته و کریمی، 1397) (کشاورز و دیگران، 1398) (اسماعیلی،2011)، (یعقوبی و همکاران،2012)، مصاحبه باخبرگان (Ngoasong, 2017)
|
|
زیرساخت فناوری اطلاعات و ارتباطات |
|||
|
نقش دولت و نهادها |
|||
|
قوانین تسهیلگر |
|||
|
اکوسیستم کارآفرینی دیجیتال |
انگیزه دیجیتال |
(Oumlil & Juiz, 2018) (Smith et al,.2017)( Sussan & Acs, 2017))
مصاحبه باخبرگان
|
|
|
فعالیتهای دیجیتال |
|||
|
سازمان دیجیتال |
|||
|
بازیگران دیجیتال |
|||
|
محتوایی |
عوامل سازمانی |
ساختار سازمان |
(کشاورز وهمکاران، 1398) (دانش فرد 1395)، (سخته و کریمی، 1397)، (پاک نیت و همکاران،1395)، مصاحبه باخبرگان |
|
قابلیتهای سازمان |
|||
|
جریانهای اطلاعاتی |
|||
|
مدیریت نیازها |
|||
|
عوامل فردی |
شایستگیهای کارآفرینی |
(قربانی و دیگران، 1398) (عبداللهی و دیگران، 1396)(سخته و کریمی، 1397) (کشاورز و دیگران، 1398)، مصاحبه باخبرگان (Ngoasong, 2017)
|
|
|
شایستگیهای مدیریتی |
|||
|
تحصیلات مرتبط |
|||
|
مهارت و توانایی |
|||
|
ساختاری |
مدل کسب و کار دیجیتال |
ارزش پیشنهاد شده |
مصاحبه باخبرگان (Kuester et al.,2018) (Nambisan, 2017) (Ngoasong, 2017) (Amit&Han, 2017) (Kavadias et al, 2016) (Ojala, 2016) )Nylen & Holmstrom, 2015( (قربانی و دیگران، 1398) |
|
ارزش به دست آورده شده |
|||
|
ارزش تحویل داده شده |
|||
|
ارزش ایجاد شده |
|||
|
پیکربندی منابع |
تشخیص منابع و نیازها |
||
|
تطبیق منابع با نیازها |
|||
|
پیوند منابع با نیازها |
|||
|
استراتژی نوآوری محصول/خدمت |
تجربه کاربر |
||
|
ارزش پیشنهادی محصول |
|||
|
استراتژی بازار |
|||
|
اسکن محیط دیجیتال |
|||
|
مهارت |
|||
|
ابتکار(بدیهه سازی) |
4-2- سطح بندی ابعاد و عوامل با استفاده از مدلسازی ساختار- تفسیری
در این مرحله با توجه به مراحلی که شرح دادیم به سطح بندی مضمونهای سازمان یافته و پایه توسعه کارآفرینی دیجیتال و تعیین روابط میان آنها با استفاده از روش مدلسازی ساختاری - تفسیری پرداخته شد. پس از مطالعه عمیق مبانی نظری و ادبیات موضوع با استفاده از روش تحلیل مضمون و مصاحبه‌های عمیق 7 مضمون سازماندهنده (طراحی مدل کسبوکار، استراتژی نوآوری محصولات/خدمات، پیکربندی منابع، عوامل محیطی، اکوسیستم کارآفرینی دیجیتال، عوامل سازمانی و عوامل فردی) استخراج شده است. با توجه به مؤلفههای هفت‌گانه، ماتریس خودتعاملی ساختاری (SSIM) توسعه کارآفرینی دیجیتال به صورت جدول 5 تشکیل و از خبرگان خواسته شد تا نظر خود را در رابطه با روابط دو به دوی میان این مؤلفه‌ها بیان نمایند. تعداد 33 پرسشنامه توزیع شد که از این میان 30 عدد به محقق بازگردانده شد و مبنای تجزیه وتحلیل مراحل بعد قرار گرفت.
جدول 5- ماتریس خود تعاملی ساختاری مولفه‌های توسعه کارآفرینی دیجیتال
|
مضمون های سازمان دهتده توسعه کارآفرینی دیجیتال |
مضمونهای سازماندهنده توسعه کارآفرینی دیجیتال |
|
|||||||
|
عاملj
عامل i |
1 |
2 |
3 |
4 |
5 |
6 |
7 |
علائم راهنما Vیعنیi بر jتاثیر میگذارد Aیعنی i از jتاثیر میپذیرد Xیعنی i و jتاثیر متقابل دارند Oیعنی i و j بر هم بی تاثیرن |
|
|
1.مدل کسب و کار دیجیتال |
* |
|
|
|
|
|
|
||
|
2.استراتژی نوآوری محصول/خدمات |
* |
* |
|
|
|
|
|
||
|
3.اکوسیستم کارآفرینی دیجیتال |
* |
* |
* |
|
|
|
|
||
|
4.عوامل محیطی |
* |
* |
* |
* |
|
|
|
||
|
5.پیکربندی منابع |
* |
* |
* |
* |
* |
|
|
||
|
6.عوامل سازمانی |
* |
* |
* |
* |
* |
* |
|
||
|
7.عوامل فردی |
* |
* |
* |
* |
* |
* |
* |
||
با تبدیل علائم راهنمای(V- X- A-O ) روابط ماتریس SSIM با تبدیل علائم راهنمای(V- X- A-O ) روابط ماتریس SSIM بر اساس قواعد به اعداد صفر و یک میتوان به ماتریس دستیابی رسید. (دانایی‌فرد و همکاران، 1398) بعد از جمع‌آوری نظرات همه خبرگان، اعداد صفر و یک همه ماتریس‌ها مطابق جدول 6 با یکدیگر جمع میشود. با توجه به میزان تأثیری(مابین50 درصد الی90درصد)که از طرف محقق تعریف میشود، این اعداد مجدداً تبدیل به صفر و یک شده و ماتریس دستیابی نهایی مطابق جدول 7 به دست می‌آید. در این پژوهش به منظور از بین بردن تأثیر گرایش به مرکز، میزان شدت تأثیر60 درصد، مدنظر قرارگرفته‌است.
جدول 6- جمعبندی نظر خبرگان در مورد روابط میان مؤلفههای توسعه کارآفرینی دیجیتال
|
مضمونهای سازماندهتده توسعه کارآفرینی دیجیتال |
مضمونهای سازماندهنده توسعه کارآفرینی دیجیتال |
|||||||
|
عاملj
عامل i |
1 |
2 |
3 |
4 |
5 |
6 |
7 |
|
|
1.مدل کسب و کار دیجیتال |
1 |
13 |
11 |
11 |
12 |
10 |
12 |
|
|
2.استراتژی نوآوری محصول/خدمات |
13 |
1 |
13 |
15 |
12 |
11 |
10 |
|
|
3.اکوسیستم کارآفرینی دیجیتال |
21 |
23 |
1 |
19 |
22 |
19 |
16 |
|
|
4.عوامل محیطی |
28 |
24 |
22 |
1 |
23 |
20 |
18 |
|
|
5.پیکربندی منابع |
13 |
11 |
12 |
13 |
1 |
13 |
11 |
|
|
6.عوامل سازمانی |
19 |
17 |
10 |
12 |
18 |
1 |
12 |
|
|
7.عوامل فردی |
18 |
19 |
11 |
11 |
21 |
23 |
1 |
|
جدول7 - ماتریس دستیابی نهایی مؤلفههای توسعه کارآفرینی دیجیتال
|
مضمون های سازماندهتده توسعه کارآفرینی دیجیتال |
مضمونهای سازماندهنده توسعه کارآفرینی دیجیتال |
|||||||
|
عاملj
عامل i |
1 |
2 |
3 |
4 |
5 |
6 |
7 |
|
|
1.مدل کسب و کار دیجیتال |
1 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
|
2.استراتژی نوآوری محصول/خدمات |
0 |
1 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
|
3.اکوسیستم کارآفرینی دیجیتال |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
|
|
4.عوامل محیطی |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
|
|
5.پیکربندی منابع |
0 |
0 |
0 |
0 |
1 |
0 |
0 |
|
|
6.عوامل سازمانی |
1 |
1 |
0 |
0 |
1 |
1 |
0 |
|
|
7.عوامل فردی |
1 |
1 |
0 |
0 |
1 |
0 |
1 |
|
4-2-1- سازگار کردن ماتریس دستیابی و ایجاد ماتریس قدرت-نفوذ
در این مرحله، ماتریس دستیابی نهایی از لحاظ سازگاری مورد بررسی قرار گرفت و روابط ثانویه کنترل شد و مسالهای از این نظر نداشت. بنابراین محاسبه ستون قدرت نفوذ از جمع سطری و ستون وابستگی از جمع ستونی مطابق ماتریس زیر انجام شد و ماتریس قدرت نفوذ- وابستگی مطابق جدول 8 شکل گرفت.
جدول 8- ماتریس قدرت نفوذ-وابستگی مؤلفههای توسعه کارآفرینی دیجیتال
|
مضمونهای سازماندهنده توسعه کارآفرینی دیجیتال |
مضمونهای سازماندهنده توسعه کارآفرینی دیجیتال |
|
||||||||
|
عاملj
عامل i |
1 |
2 |
3 |
4 |
5 |
6 |
7 |
1 |
رتبه |
|
|
1.مدل کسب و کار دیجیتال |
1 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
1 |
سه |
|
|
2.استراتژی نوآوری محصول/خدمات |
0 |
1 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
1 |
سه |
|
|
3.اکوسیستم کارآفرینی دیجیتال |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
6 |
یک |
|
|
4.عوامل محیطی |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
6 |
یک |
|
|
5.پیکربندی منابع |
0 |
0 |
0 |
0 |
1 |
0 |
0 |
1 |
سه |
|
|
6.عوامل سازمانی |
1 |
1 |
0 |
0 |
1 |
1 |
0 |
4 |
دو |
|
|
7.عوامل فردی |
1 |
1 |
0 |
0 |
1 |
0 |
1 |
4 |
دو |
|
|
|
وابستگی |
5 |
5 |
2 |
2 |
5 |
3 |
3 |
|
|
|
رتبه |
یک |
یک |
سه |
سه |
یک |
دو |
دو |
|||
4-2-2-سطح بندی ماتریس دستیابی
در بخشهای قبلی توضیح دادیم که به منظور سطح بندی عوامل باید مجموعه عوامل ورودی، خروجی و مشترک تعیین شود(دانایی‌فرد و همکاران، 1398). برای رسیدن به این هدف جدول سطح بندی طراحی میشود(جدول 9).
جدول 9- سطحبندی مؤلفههای مؤثر بر توسعه کارآفرینی دیجیتال(سطح یک)
|
|
خروجی |
ورودی |
مشترک |
سطح |
|
1.طرح مدل کسب و کار |
1 |
1و3و4و6و7 |
1 |
اول |
|
2.استراتژی نوآوری محصول/خدمات |
2 |
2و3و4و6و7 |
2 |
اول |
|
3.اکوسیستم کارآفرینی دیجیتال |
1و2و3و4و5و6و7 |
3و4 |
3و4 |
|
|
4.عوامل محیطی |
1و2و3و4و5و6و7 |
3و4 |
3و4 |
|
|
5.پیکربندی منابع |
5 |
3و4و5و6و7 |
5 |
اول |
|
6. عوامل سازمانی |
1و2و5و6 |
3و4و6 |
6 |
|
|
7. عوامل فردی |
1و2و5و7 |
3و4و7 |
7 |
|
همان طور که مشاهده میشود مجموعه خروجی و مجموعه مشترک مولفه‌های اول، دوم و پنجم یعنی طرح مدل کسب و کاردیجیتال، استراتژی نوآوری محصولات/خدمات و پیکربندی منابع یکسان هستند لذا این مؤلفه‌ها در سطح یک عوامل مؤثر بر توسعه کارآفرینی دیجیتال قرار می‌گیرند. بدین معنا که اثر گذاری این مؤلفه‌ها بر سایر مؤلفه‌ها اندک است. با حذف این مؤلفه و حذف شماره آن از مجموعه‌ها میتوان مؤلفههای سطح دو را شناسایی کرد(جدول10 )، پس از حذف مؤلفههای سطح دو و شماره‌های آن مؤلفه‌ها از مجموعه‌ها میتوان عوامل سطح سه را مشخص نمود. این روند ادامه پیدا کرده است تا سطح همه مؤلفه‌ها مشخص شود. جداول بعدی فرایند شرح داده شده را نشان می‌دهد.
جدول 10- سطحبندی مؤلفههای مؤثر بر توسعه کارآفرینی دیجیتال(سطح دوم)
|
|
خروجی |
ورودی |
مشترک |
سطح |
|
3.اکوسیستم کارآفرینی دیجیتال |
3و6و7 |
3 |
3 |
|
|
4.محیط |
4و6و7 |
4 |
4 |
|
|
6. عوامل سازمانی |
6 |
3و4و6 |
6 |
دوم |
|
7. عوامل فردی |
7 |
3و4و7 |
7 |
دوم |
4-2-3-رسم مدل(نمودار)
در این مرحله بر اساس سطوح تعیین شده مولفه‌ها، بر اساس اولویت به دست آمده از بالا به پایین ترسیم می‌کنیم سپس بر اساس ماتریس دستیابی سازگار شده روابط بین متغیرها را با خطوط جهتدار مشخص می‌نماییم.(شکل 1)
شکل 1- مدل مضامین سازمان دهتده توسعه کارآفرینی دیجیتال
(MICMAC)4-3- تحلیل میک مک
در این مرحله، بر اساس ماتریس دستیابی اولیه، عوامل موثر در توسعه کارآفرینی دیجیتال بر اساس قدرت نفوذ و میزان وابستگی(جدول 6)، به چهار گروه خودمختار، وابسته، پیوندی (رابط) و مستقل تقسیم میشوند
خودمختار: متغیرهای خودمختار، میزان وابستگی و قدرت هدایت کمی دارند این معیارها عموما از سیستم جدا میشوند زیرا دارای اتصالات ضعیف با سیستم هستند. تغییری در این متغیرها باعث تغییر جدی در سیستم نمیشود
وابسته: متغیرهای وابسته، دارای وابستگی قوی و هدایت ضعیف هستند این متغیرها اصولا تأثیرپذیری بالا و تأثیرگذاری کمی روی سیستم دارند.
مستقل: متغیرهای مستقل، دارای وابستگی کم و هدایت بالا میباشند بهعبارتی دیگر تأثیرگذاری بالا و تأثیرپذیری کم از ویژگیهای این متغیرها است.
پیوندی: متغیرهای رابط یا پیوندی از وابستگی بالا و قدرت هدایت بالا برخوردارند به عبارتی تأثیرگذاری و تأثیرپذیری این معیارها بسیار بالاست و هر تغییر کوچکی بر روی این متغیرها باعث تغییرات اساسی در سیستم میشود. همان طور که در شکل 2 می‌بینید، بر اساس نتایج بهدست آمده هیچ یک از عوامل، در گروه عوامل خودمختار قرار نگرفتند بنابراین میتوان گفت به نوعی ارتباط قوی بین عوامل موثر در توسعه کارآفرینی دیجیتال وجود دارد. طرح مدل کسب وکار دیجیتال، استراتژی نوآوری محصول/خدمت و پیکربندی منابع (عوامل ساختاری) با قدرت نفوذ کم و وابستگی زیاد در گروه عوامل وابسته قرار گرفتند و بیشترین تأثیر پذیری را از سایر عوامل دارند. عوامل محیطی و اکوسیستم کارآفرینی دیجیتال(عوامل زمینه‌ای) با قدرت نفوذ زیاد و وابستگی کم در گروه عوامل مستقل قرار گرفتند و بیشترین تأثیرگذاری را بر دیگر عوامل موثر بر توسعه کارآفرینی دیجیتال دارند. این عوامل دارای اهمیت راهبردی هستند و باید در برنامه ریزی‌ها و تصمیم گیری‌های توسعه در شرکت بالاترین اولویت را داشته باشند. عوامل فردی و سازمانی (عوامل محتوایی) نیز با اینکه در گروه عوامل مستقل قرار گرفتند اما باید این نکته را در نظر گرفت که نسبت به گروه عوامل محیطی و اکوسیستم کارآفرینی دیجیتال (عوامل زمینه‌ای) دارای قدرت نفوذ کمتر و وابستگی بیشتری هستند.
شکل 2- نمودار قدرت نفوذ-وابستگی
5- بحث، نتیجه‌گیری و پیشنهادها
5-1- بحث
این پژوهش به منظور طراحی مدل توسعه کارآفرینی دیجیتال در شرکتهای دانش بنیان کوچک و متوسط با تأکید بر سیاست‌های اقتصاد مقاومتی انجام گرفته‌است. با توجه به عدم وجود مطالعه نظاممند در زمینه‌ی مدل توسعه کارآفرینی دیجیتال در شرکتهای دانش بنیان کوچک و متوسط و خلاء مطالعاتی موجود در ادبیات پژوهش و همچنین نیاز روز سیاستگذاران به نظام‌های توسعه کارآفرینی دیجیتال به خصوص در شرکتهای دانش بنیان، این مطالعه برای اولین بار بر آن شد تا به شناسایی ابعاد و روابط مدل توسعه کارآفرینی دیجیتال در شرکتهای دانش بنیان بپردازد تا ازآن طریق، علاوه بر رفع خلأ مطالعاتی، مبنایی برای مطالعات آینده در این زمینه را فراهم آورد. بررسی‌های مقدماتی این مطالعه نشان داد که ادبیات پژوهشی قابل اتکایی در ادبیات پژوهش در ایران وجود نداشت که در آن، تمامی ابعاد و عوامل توسعه کارآفرینی دیجیتال به صورت منسجم مورد بررسی قرار داده باشد و مدلی جامع که در بردارنده تمامی ابعاد و عوامل و روابط میان آنها باشد ارائه نشده، بلکه تنها برخی از ابعاد و عوامل آن به صورت جداگانه مورد بررسی قرار گرفته‌اند همچنین با توجه به این نکته که رویکرد اقتصاد مقاومتی در نگارش این مقاله در نظر گرفته شده است، نمونه مشابهی برای توسعه کارآفرینی دیجیتال در شرکتهای دانش بنیان با در نظر گرفتن اقتصاد مقاومتی در منابع علمی معتبر موجود نیست. در این پژوهش سعی بر آن بود که با مطالعه پژوهش‌های مرتبط و انجام مصاحبه‌های عمیق نیمه ساختار یافته با خبرگان این حوزه، به مدلی جامع در سه بعد ساختاری، زمینه‌ای و محتوایی دستیابیم. مدل توسعه کارآفرینی دیجیتال به عنوان یک مدل کاربردی و جامع که در آن، همه جزئیات مربوط به توسعه کارآفرینی دیجیتال یک سازمان همراه با مفاهیم کلی دیده شده است، برای همه شرکتهای دانش بنیان کوچک و متوسط پیشنهاد میشود. با توجه به استخراج صدو چهل و هفت کد مستخرج از مبانی نظری، بیست و نه مضمون پایه و درنهایت هفت مضمون سازمان دهنده، پذیرش قابل قبولی را در مدل به وجود آورده که خطای ناشی از سازه در آن به حداقل رسیده است و چنانچه شرکتهای دانش بنیان به طور مطلوبی مدل مورد نظر را در نظر بگیرند، میتوان این مدل را گامی مهم در تحول کارآفرینی دیجیتال در شرکتهای دانش بنیان کوچک و متوسط دانست.
مطالعـه‌ی تطبیقـی صـورت گرفتـه بـا پژوهش‌های سایر محققان و مقایسه هر یک از عوامـل حاصـل از تحقیـق بـا ادبیـات پژوهشـی، نشان می‌دهد که بسیاری از عوامل به دست آمده در تحقیقات قبلـی اشـاره نشـده و جـزو نتـایج جدید این مقاله محسوب می‌شـود. در خصوص عوامل محیطی و اکوسیستم کارآفرینی دیجیتال، درتحقیقات جداگانه که به صورت پراکنده توسط الیا و دیگران (2020) ، سوزان و اکس (2017) و دو و همکاران (2018)، انجام گرفته، این عوامل به عنوان عوامل محوری موثر و حیاتی در توسعه کارآفرینی دیجیتال مورد بررسی قرار نگرفته‌اند. درباره عوامل فردی و سازمانی، تحقیقات پیشین تنها کشاورز و همکاران (1398)، سخته و کریمی(1397) و قلیچی و مکان (1395)، اشاره‌ای گذرا به این عوامل به عنوان پیشران‌های موفقیت در کارآفرینی دیجیتال، عوامل موثر در نوآوری باز در کارآفرینی دیجیتال و عوامل موثر در توسعه شرکتهای دانش بنیان داشته‌اند. در در خصوص پیکربندی منابع در کارآفرینی دیجیتال، آمیت و هان ( 2017) و انجیوسانگ[28](2017)، درباره کسب مزیت از این طریق و ایجاد ارزش تأکید کرده‌اند و میزان اثرگذاری آن در توسعه کارآفرینی دیجیتال را بررسی نکردهاست. در مورد استراتژی نوآوری محصولات و خدمات در کارآفرینی دیجیتال، نامبیسان(2017) و نایلن و هولمستروم[29](2015)، تنها به استراتژی نوآوری در محصولات و خدمات دیجیتال و نقش آن در توسعه کارآفرینی دیجیتال اشاره کرده‌اند. در خصوص عامل مدل کسب و کار دیجیتال، کاوادیاس و دیگران(2016) و اسپیگل و دیگران(2016) تنها در حوزه کلی کارآفرینی دیجیتال بررسی شده است. همچنین در خصوص اقتصاد مقاومتی و کارآفرینی، قربانی و دیگران(1398)، شناسایی و اولویت بندی مولفه‌های اقتصاد مقاومتی بر فرایند کارآفرینی را مورد بررسی قرار داده اند. در حوزه توسعه کارآفرینی دیجیتال در شرکتهای دانش بنیان و عوامل موثر بر آن با توجه به اقتصاد مقاومتی تا کنون پژوهشی صورت نگرفته‌است.
5-2- نتیجه گیری:
نتایج حاصل از تحقیقات کیفی و مدلسازی ساختار- تفسیری نشان داد: برای توسعه کارآفرینی دیجیتال در شرکتهای دانش بنیان کوچک و متوسط، عوامل محوری حاصل از تحقیق کیفی در سطوح مختلف با یکدیگر در تعاملند و مجموع این عوامل منجر به توسعه کارآفرینی دیجیتال در شرکتهای دانش بنیان کوچک و متوسط میشود. بر اساس نتایج مدلسازی ساختاری تفسیری مطابق شکل1، عوامل سطح سوم(عوامل زمینه‌ای)، زیربنای تحقق عوامل سطوح دوم (عوامل محتوایی) و سوم (عوامل ساختاری) بوده و در نتیجه تأثیر زیادی در توسعه‌ی کارآفرینی دیجیتال خواهند داشت، عوامل بعد زمینه‌ای شامل عوامل محیطی و اکوسیستم کارآفرینی دیجیتال به عتوان عوامل علیّ، با بیشترین تأثیرگذاری نقش بسیار مهمی را در توسعه کارآفرینی دیجیتال ایفا میکنند، محیط نامناسب کسب وکار مانع رشدکارآفرینی دیجیتال در شرکتهای دانش بنیان به ویژه شرکتهای کوچک و متوسط است.
همچنین طبق نتیجه تحلیل میکمک، عوامل محیطی و اکوسیستم کارآفرینی دیجیتال (عوامل زمینه‌ای) با قدرت نفوذ زیاد و وابستگی کم در گروه عوامل مستقل قرار گرفتند دارای اهمیت راهبردی هستند و باید در برنامه‌ریزی‌ها و تصمیم گیری‌های توسعه در شرکت بالاترین اولویت را داشته باشند. همچنین تحقق سیاست‌های اقتصاد مقاومتی و توجه به زیرساخت فناوری اطلاعات و ارتباطات یا قوانین تسهیلگر مالیاتی منجر به بهبود شرایط محیطی میشود که روند توسعه کارآفرینی دیجیتال در شرکتهای دانش بنیان را سرعت می‌بخشد است. از طرفی اکوسیستم کارآفرینی دیجیتال از طریق نقشه راه دیجیتال، راه‌حل‌های دیجیتال و اشتراک گذاری دانش دیجیتال و وجود بازیگرانی که در این اکوسیستم فعال هستند، زمینه‌ساز رشد و توسعه کارآفرینی دیجیتال در این شرکت‌ها باشد. اما همانطور که دیدیم بر اساس نتایج بهدست آمده مدلسازی ساختاری تفسیری و تحلیل میکمک، عوامل بعد ساختاری (طرح مدل کسب و کار، استراتژی نوآوری محصولات/خدمات و پیکربندی منابع) بهعنوان عوامل معلول، بیشترین تأثیرپذیری را دارند به بیان دیگر زمانی طرح مدل کسبوکار دیجیتال، استراتژی نوآوری محصولات و پیکربندی منابع دارای کارایی و اثربخشی لازم هستند و قادرند نفش مهمی را در توسعه کارآفرینی دیجیتال در این شرکت‌ها ایفا کنند که عوامل محیطی و اکو سیستم کارآفرینی دیجیتال بهعنوان عوامل زمینه‌ای بستر لازم را جهت توسعه آنها ایجاد نمایند. در نهایت، عوامل بعد محتوایی (عوامل فردی و سازمانی) در سطح دو، بر روی عوامل ساختاری تأثیر میگذارد به بیان دیگر مدیران حوزه کارآفرینی دیجیتال درصورتیکه دارای شایستگیهای کارآفرینی و مدیریتی باشند، با تدوین استراتژی نوآوری محصولات/خدمات دیجیتال و همچنین طراحی مدل کسب و کار متناسب و تشخیص منابع کلیدی و پیکربندی آنها و طراحی ساختار مناسب در شرکتهای دانش بنیان کوچک و متوسط منجر به رشد سریع توسعه کارآفرینی دیجیتال در شرکتهای دانش بنیان میشوند.
5-3- پیشنهادها:
با توجه به یافته‌های بهدستآمده از تحقیق، پیشنهادهای کاربردی براساس سطوح مدل به منظور توسعه کارآفرینی دیجیتال در شرکتهای دانش بنیان کوچک و متوسط به شرح ذیل ارائه میشود
با در نظر گرفتن نقش راهبردی و تأثیرگذاری که عوامل بعد زمینه‌ای (عوامل محیطی و اکوسیستم کارآفرینی دیجیتال) در توسعه کارآفرینی دیجیتال در شرکتهای دانش بنیان دارند، پیشنهاد میشود بررسی این عوامل در زمان برنامه‌ریزی‌ها و تصمیم‌گیری‌های توسعه در شرکت، بالاترین اولویت را داشته باشند. همچنین در زمان تدوین استراتژی نوآوری محصولات/خدمات، مدل کسبوکار دیجیتال و پیکربندی منابع بهعنوان عوامل ساختاری با بیشترین تأثیرپذیری، عوامل زمینه‌ای و محتوایی به عنوان عوامل تأثیرگذار، در نظر گرفته شوند.
همچنین با توجه به ارزیابی شاخص‌های عوامل بعد محتوایی و ماتریس قدرت نفوذ و وابستگی عوامل سطح بندی شده در مدل مستخرج پژوهش (شکل1) و جدول 4، در خصوص عوامل بعد محتوایی، پیشنهاد میشود نظر به آنکه مدیران شرکتهای دانش بنیان کوچک و متوسط نقش مهمی درتوسعه کارآفرینی دیجیتال دارند، تقویت شایستگیهای کارآفرینی و مدیریتی با اولویت بیشتری در نظر گرفته شود.
از محدودیت‌های تحقیق میتوان به عدم انجام تحقیق در خصوص عوامل تأثیرگذار بر شرکتهای دانش بنیان ایرانی در سایر استانها اشاره کرد. چرا که ممکن است با توجه به تمرکز امکانات در استان تهران، مسائل دیگری در سایر استان ها بر شرکتهای دانش بنیان، از این منظر تأثیرگذار باشد. همچنین کاهش دسترسی آسان به خبرگـان به دلیل شیوع ویروس کووید-19 نیز از جمله محدودیت‌های پژوهش انجام شده بود.
در راستای توسعه و تکمیل پژوهش برای تحقیقات آتی، انجام تحقیقات تکمیلی در خصوص شرکتهای دانش بنیان سایر استان‌های کشور ایران، بررسی تعمیمپذیری یافته‌های تحقیق و یکپارچهسازی مدل توسعه کارآفرینی دیجیتال برای تمامی شرکتهای دانش بنیان ایرانی و همچنین انجام مصاحبه های بیشتر به منظور یافتن عوامل موثر بیشتر، پیشنهاد میشود.
6- منابع
6-1- منابع فارسی
الف)مقالهها
ب) کتابها
ج)منابع اینترنتی
6-2- منابع لاتین
Articles
Entrepreneurship: A research agenda on new business models for the twenty-first century", International Journal of Entrepreneurial Behavior & Research, https://doi.org/10.1108/IJEBR-06-2018-0425
Books
[1] - دانشجوی دکتری مدیریت صنعتی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی، تهران، ایران m.fard699@gmail.com
[2] - (نویسنده مسئول)استادیار دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی، تهران، ایران kabaranzad@yahoo.com
[3] -دکتری تخصصی مدیریت صنعتی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی، تهران، ایران jhm1847@gmail.com
[4]- Bloom
[5]- Schrage
[6]- Le Dinh
[7]- Ratten
[8]- Tumbas
[9]- Kraus
[10]- Hull
[11]soluk
[12]- Giones and Brem
[13]- Sussan and Acs
[15]- Li
[16]- Amit&Han
[17]George
[18]- Kavadias
[19]- Srinivasan&Venkatrama
[20]- Richter
[21]- Sussan and Acs
[22]- Oumll and Juiz
[23]- Nambisan,
[24]soluk
[26]Neuendorf
[27]- shibin
[28]- Ngoasong
[29]- Nylen& Holmstrom
D- Resources 6-1- Persian sources A) Articles 1. Ahmadi Jashuqani, Abdullah and Ismailian, Gholamreza. (1394). Assessing the prioritization of effective factors on improving the strategy formulation of small and medium-sized knowledge-based companies using the ANP model; Case study: Companies located in Isfahan Scientific and Research Town. Tomorrow Management Magazine. No. 43, pp. 120-113. 2. Aqarzi Darmani, Mohammad. Biranvand, Morteza, Nasr Esfahani, Alireza. (1396). Estimation of resistance economy indicators. Strategic and macro policies. Special Issue on Resistance Economics (5), 21-40. 3. Esfandiari Safa, Khosrow, Dehghan, Habibaullah. (1395). Components of Resistance Economy from the Viewpoint of the Supreme Leader (Memory of God Almighty. Quarterly Journal of Military Management. (61) 16. 60-84. 4. Imani, Abdul Majid. Hosseinifar, Azam and Mubarak, Muslim. (1396). The Impact of Social Networks on Digital Entrepreneurship in Knowledge-Based Companies. Quarterly Journal of Smart Business Management Studies. No. 22. ص22-1. 5. Reward, Hamid. (1395). Mechanisms for the development of start-up entrepreneurship in Iran in the context of the discourse of resistance economics. Critical Research Journal of Humanities Texts and Programs, 16 (Special Issue on Resistance Economics), 1-27. 6. Pure intention, Mary. Ansari, Reza and Shahin, Arash. (1395). Analysis of the Impact of Technological Innovation Capabilities on Technology Commercialization and the Performance of Knowledge-Based Companies in Isfahan Province. Innovation Management. 5 (3), 59-84. 7. Torkzadeh Jafar, Fatemeh Abdolsharifi (1397), Historiography of Resistance Economics as a Behavioral System, Bi-Quarterly Journal of Islamic Economic Studies, Year 11, Issue 1, Series 21, Fall and Winter 2016, pp. 113-140 8. Khayatian, Mohammad Sadegh. Tabatabayan, Seyed Habibullah Amiri, Maghsoud and Eliassy, Mehdi (1393). An Analysis of Factors Affecting the Growth and Sustainability of Knowledge-Based Companies in Iran. Quarterly Journal of Innovation and Value Creation. 3 (6). 57 - 74. 9. Individual knowledge, Karamollah. (1395). Prioritize the role of knowledge-based and support structures in the innovation process in knowledge-based companies. Innovation and creativity in the humanities. 5 (4), 217-248. 10. Rezvani, Mehran. (1388). Designing an international entrepreneurial marketing model in Iranian industrial enterprises; Combined approach. PhD Thesis. Department of Management. Faculty of Management and Economics. Tarbiat Modares University. 11. Sakhteh, Shaghayegh and Karimi, Asif. (1397). Factors Affecting Open Innovation in Digital Entrepreneurship. Journal of Entrepreneurship Development. 11 (4), 719-737. 12. Abdullahi, Mohammad. Mousavi, Mohammad Ahmadi, Ali Akbar. Amirkhani, Amir Hossein (1396). Designing and explaining the indifference model of human resources of government organizations in the direction of realizing the model of resistance economy by applying the interpretive structural modeling approach. Strategic studies of mobilization. 20 (77) .177-205. 13. Azizi, Shahriyar, Hajipour, Bahman, Ali Askari, Mohammad Reza. (1397). Designing and explaining the model of entrepreneurship development in Iran's cyberspace with emphasis on the policies of the resistance economy. Strategic studies of mobilization. (81) 21 .104-136. 14. Fatouhabadi, Vahid. Bahram, Javad, (2015), Information Technology in the Resistance Economy with Emphasis on Supporting National Production, The First National Conference on Management, Innovation and Entrepreneurship in the Resistance Economy, Mashhad, retrieved from the website: https://civilica.com/ doc / 439459 15. Yaqubi, Noor Mohammad. Kamalian, Aminreza, and Mirparsa, Sanaz. (1392). Investigating, explaining and prioritizing the factors affecting the development of digital entrepreneurship. 2nd International Conference on Management, Entrepreneurship and Economic Development, Tehran. 16. Ghorbani, Parviz, Adalatian Shahriari, Jamshid, Haghshenas Kashani, Farideh. (1398). Identify and prioritize the influential components of the resistance economy on the entrepreneurial process. Journal of Strategy, (4) 28, .137-164. 17. Qelichli, Behrooz and Makan, Atefeh. (1395). Entrepreneurial competencies, innovation and performance of knowledge-based companies. Quarterly Journal of Strategic Management Studies. No. 27 pp.106-89. 18. Gholipour, Maryam, Elmi Moghadam, Mostafa and Gholipour, Hassan Ali, (2015), The Role of Entrepreneurship in the Resistance Economy, The First National Conference on Management, Innovation and Entrepreneurship in the Resistance Economy, Mashhad, retrieved from the website: https: //civilica.com/doc/439448 19. Farmer, Soheila. Taqwa, Mohammad Reza کرد ، حامد. (1398). Identify the drivers of digital entrepreneurship success with a hybrid approach. Technology Development Management Quarterly. 7 (3), 149-172. 20. Research Center of the Islamic Consultative Assembly. (2015), Financing model of small and medium enterprises Analytical on the concept and importance of financing of small and medium enterprises; Tehran: Research Center of the Islamic Consultative Assembly. 21. Mirkarzehi Rigi, Faisal, (1394). The Role of Entrepreneurship in the Realization of Resistance Economy in the Country, Paper Presented at the International Conference on Management and Entrepreneurship with Emphasis on the Conditions of Resistance Economy, Volume (1), Tehran. Retrieved from: http://irme2016.com 22. Hooshmand Chaijani, Milad, Al Taha, Seyed Hassan and Ismailzadeh, Mohammad, (2012), Resistance Economics and Entrepreneurship, National Conference on the Study and Explanation of Resistance Economy, Rasht, retrieved on the website: https://civilica.com/doc / 207725 B) Books 1. Davari, Ali. (2010). Adequate model of entrepreneurship development by the Iranian government. PhD Thesis. Department of Management. Faculty of Management. Allameh Tabatabaei University. 2. Danaei Fard, Hassan. Alvani, Mehdi and Azar, Adel. (1398). The methodology of qualitative research in management: a comprehensive approach, second edition, Tehran, Ishraqi Publications. 3. Mohammadpour, Ahmad. (1392). Qualitative research method, counter-method 1 and 2: stages and practical procedures in qualitative methodology, second edition, Tehran, Sociologists Publications
)