سیرۀ شهید سلیمانی در افزایش سرمایۀ اجتماعی نظام جمهوری اسلامی ایران با تأکید بر عنصر اعتماد

علی‌اصغر نصیری[1]

تاریخ دریافت:18/07/1399          تاریخ پذیرش نهایی:28/10/1399

فصلنامه مطالعات راهبردی بسیج، سال بیست و سوم، شماره 89، زمستان 1399

چکیده

سرمایۀ اجتماعی ازجملۀ سرمایه‎های کلیدی جامعه می‎باشد که سبب تسهیل امور و کارآمدی نظام سیاسی می‎گردد. یکی از مهم­ترین عوامل تأثیرگذار در میزان سرمایۀ اجتماعی نظام‎های سیاسی، کمیت و کیفیت عملکرد و سیرۀ کارگزاران حکومتی است. شهید سلیمانی ازجملۀ کارگزاران برجسته و تأثیرگذار نظام جمهوری اسلامی می‎باشد که جایگاه ویژه‎ای نزد مردم ایران دارد. این مقاله درصدد است تا ویژگی‎هایی در سیرۀ شهید سلیمانی که می‎تواند در افزایش سرمایۀ اجتماعی نظام جمهوری اسلامی ایران تأثیر داشته را بررسی نماید. لذا پرسش اصلی مقالۀ حاضر این است که کدام ویژگی‎ها در سیرۀ شهید سلیمانی می‎تواند در افزایش اعتماد عمومی و سرمایۀ اجتماعی نظام جمهوری اسلامی مؤثر باشد؟ نتایج پژوهش که با استفاده از روش تحلیل مضمون و روش تحلیلی استنباطی انجام شد، حاکی از آن است که ساده‎زیستی، صداقت و ایثارگری در سیرۀ فردی، وحدت‎گرایی، مردم‎داری و مردم‎باوری در سیرۀ اجتماعی و حفاظت از منافع ملی و امانت‌داری و حفاظت از بیت‎المال در سیرۀ فرماندهی و مدیریتی شهید سلیمانی، ازجملۀ ویژگی‎های برجسته‎ای هستند که می‎تواند در افزایش اعتماد اجتماعی و ارتقاء سرمایۀ اجتماعی نظام جمهوری اسلامی ایران مؤثر واقع شوند. در پژوهش‎های بعدی می‎توان ظرفیت سیرۀ شهید سلیمانی را با توجه به دو عنصر شبکه‎ها و هنجارهای اجتماعی در افزایش سرمایۀ اجتماعی نظام جمهوری اسلامی ایران بررسی نمود.

کلیدواژه‌ها: شهید سلیمانی، سرمایۀ اجتماعی، اعتماد اجتماعی، نظام جمهوری اسلامی

1- مقدمه و بیان مسأله

یکی از مهم‌ترین عناصر سرمایۀ اجتماعی که زمینه‎ساز وحدت و انسجام، همکاری و همدلی در جامعه می‎گردد، عنصر اعتماد اجتماعی چه به‌صورت عرضی (مردم نسبت به یکدیگر) و چه به‌صورت طولی (اعتماد مردم به مسئولان و بالعکس) می‎باشد؛ و برقراری این وضعیت نیز تحقق اهداف و آرمان‎های نظام اسلامی را تسهیل و تسریع می‎نماید. در این میان عملکرد کارگزاران حکومتی ازجملۀ مهم‌ترین عواملی محسوب می‎شود که نقش بسزایی در افزایش اعتماد عمومی به‌نظام سیاسی و افزایش سطح سرمایۀ اجتماعی دارد. شهید سلیمانی به‌عنوان یکی از کارگزاران نظام جمهوری اسلامی ایران و از برجسته‎ترین سرداران انقلاب اسلامی و جهان اسلام محسوب می‎گردد که نقش بسزایی در تحقق امنیت پایدار جمهوری اسلامی ایران به‌طور خاص و محور مقاومت به‌طور عام داشته است. حتی می‎توان گفت که در خصوص مسئلۀ دفع فتنۀ داعش با فرماندهی سردار سلیمانی، جامعه بین‎الملل اعم از کشورهای اسلامی و غیر اسلامی مدیون فداکاری و جان‌فشانی ایشان می‎باشند. سیره شهید سلیمانی صرفاً در بُعد امنیتی و نظامی محدود نمی‎شود بلکه شخصیت ایشان به تعبیر مقام معظم رهبری، چندبعدی و جامع‌الاطراف است که بررسی آن ابعاد، ویژگی‎هایی را نشان می‎دهد که می‎تواند الگویی برای مردم و مسئولان باشد. حضور گسترده و چندمیلیونی مردم ایران در تشییع پیکر ایشان حاکی از اهمیت خاص و کم‌نظیر جایگاه و شخصیت ایشان در نزد ملت ایران می‎باشد که بر نوعی رضایتمندی از منش و عملکرد ایشان دلالت دارد. با توجه به اینکه شهید سلیمانی از کارگزاران ارشد نظام جمهوری اسلامی ایران محسوب می‎شود لذا جایگاه ویژه ایشان در نزد ملت ایران سرمایه‎ای عظیم برای این نظام به شمار می‎آید که الگوگیری دیگر مسئولان از سیرۀ ایشان می‎تواند در تحقق اهداف نظام جمهوری اسلامی ایران راهگشا باشد. چراکه تجربه گام اول انقلاب اسلامی نشان می‎دهد که تحقق آرمان‎های انقلاب اسلامی مستلزم وجود روحیۀ جهادی و انقلابی در مسئولان جمهوری اسلامی است و بی‌توجهی و غفلت از آن، خسارت‌بار است.

«و بدانید که اگر بی‌توجهی به شعارهای انقلاب و غفلت از جریان انقلابی در برهه‌هایی از تاریخ چهل‌ساله نمی‎بود -که متأسّفانه بود و خسارت‌بار هم بود- بی‌شک دستاوردهای انقلاب از این بسی بیشتر و کشور در مسیر رسیدن به آرمان‎های بزرگ بسی جلوتر بود و بسیاری از مشکلات کنونی وجود نمی‎داشت.»(مقام معظم رهبری، 22/11/1397).

باوجود اهمیت و ضرورت نقش اعتماد اجتماعی ناشی از کیفیت عملکرد کارگزاران در تسهیل، تسریع و تحقق اهداف نظام سیاسی، اما تاکنون تحقیقات زیادی در این زمینه به‌ویژه دربارۀ سیرۀ شهید سلیمانی در افزایش سرمایۀ اجتماعی صورت نگرفته است. لذا هدف اصلی در این مقاله به دست آوردن ویژگی‎هایی در سیرۀ شهید سلیمانی است که می‎تواند در افزایش سرمایۀ اجتماعی نظام جمهوری اسلامی ایران مؤثر باشد؛ و در این راستا، به دست آوردن ویژگی‎ها در سیرۀ فردی، اجتماعی و فرماندهی– مدیریتی شهید سلیمانی، اهداف فرعی این مقاله را تشکیل می‎دهد؛ بنابراین سؤال اصلی پژوهش حاضر این است که به چه ویژگی‎هایی در سیرۀ شهید سلیمانی می‎توان اشاره کرد که می‎تواند در افزایش سرمایۀ اجتماعی نظام جمهوری اسلامی ایران مؤثر باشد؟ در این راستا سؤالات فرعی این مقاله عبارت‌اند از: چه ویژگی‌هایی در سیرۀ فردی شهید سلیمانی می‎تواند در افزایش سرمایۀ اجتماعی نظام جمهوری اسلامی ایران مؤثر باشد؟ چه ویژگی‌هایی در سیرۀ اجتماعی شهید سلیمانی می‎تواند در افزایش سرمایۀ اجتماعی نظام جمهوری اسلامی ایران مؤثر باشد؟ چه ویژگی‌هایی در سیرۀ فرماندهی- مدیریتی شهید سلیمانی می‎تواند در افزایش سرمایۀ اجتماعی نظام جمهوری اسلامی ایران مؤثر باشد؟ با استفاده از تلفیق روش تحلیل مضمون و روش مطالعه پژوهشی (استنباطی) به این سؤال پاسخ داده خواهد شد. به همین منظور در ابتدا در قسمت ادبیات موضوع و پیشینه، مفاهیم سرمایۀ اجتماعی و اعتماد اجتماعی بیان می‎گردد. سپس روش‎شناسی بحث ذکر می‎شود. در بخش یافته‎های پژوهش نیز با کاربست روش‎های مذکور، مضامینی که می‎تواند در افزایش سطح اعتماد و سرمایۀ اجتماعی نظام جمهوری اسلامی مؤثر واقع شود، استخراج می‎گردد و تشریح می‎شود. درنهایت نیز پس از بیان بحث و نتیجه‏گیری، پیشنهادهایی برای پژوهش‏های بعدی ارائه خواهد شد.

2- ادبیات موضوع و پیشینه

2- 1- مفهوم شناسی

2- 1- 1- سرمایۀ اجتماعی

سرمایۀ اجتماعی که در زبان انگلیسی Social Capital نام دارد، یکی از انواع سرمایه‎های بشری می‎باشد که در تسهیل تحقق اهداف فردی و جمعی نقش دارد و افزایش‌دهندۀ ضریب موفقیت است. اهمیت و ضرورت سرمایه اجتماعی به جهت جایگاه و نقش مهم ایجابی و سلبی آن در جامعه است؛ زیرا این سرمایه از یک‌سو به بهره‎وری فردی و جمعی در جامعه کمک می‎کند و از سوی دیگر، بدون وجود آن، دستیابی موفقیت‎آمیز جامعه به اهدافش با مشکل مواجه می‎گردد (خضری، 1385، ص 33). لذا است که سرمایۀ اجتماعی در کنار سرمایۀ طبیعی، سرمایۀ تولیدشده و سرمایۀ انسانی، یکی از چهار جزء ثروت ملل در نظریۀ توسعۀ پایدار معرفی می‎گردد (شریفیان ثانی، 1380، ص9-10). نظریه‎پردازانی همچون کلمن، پاتنام، فوکویاما و داگلاس سرمایۀ اجتماعی را در سطوح مختلف خرد (سطح روابط بین افراد مثل خانواده و سطح انجمن‎ها و سازمان‎های واسطه مثل شرکت‎ها و احزاب سیاسی) و کلان (سطح حکومت و نهادهای وابسته)(همان، ص 12) تعریف کرده‎اند. درمجموع سرمایۀ اجتماعی به ویژگی‎هایی همچون شبکه‎ها، هنجارها و اعتماد اجتماعی، در روابط اجتماعی اطلاق می‎گردد که هماهنگی و همکاری اعضاء را در جهت رسیدن به اهداف مشترک و منافع متقابل آسان می‎نماید (پاتنام، 1995: ص 67). سرمایۀ اجتماعی به دو نوع سرمایۀ اجتماعی شناختی و سرمایۀ اجتماعی ساختاری تقسیم می‎شود (پارتس، 2013: ص 96؛ افسری و علیزاده، 1395، ص 47). توجه به ارزش‎ها، عقاید و هنجارهای تأثیرگذار در روابط میان انسان‎ها در سرمایۀ اجتماعی شناختی محوریت دارد که اعتماد اجتماعی و هنجارهای اجتماعی ازجملۀ مصادیق این نوع می‎باشند؛ اما توجه به کمیت مشارکت افراد در گروه‎ها، سازمان‎ها و شبکه‎های اجتماعی و تعداد و انواع آن‎ها در سرمایۀ اجتماعی ساختاری محوریت دارد (افسری و علیزاده: همان). به‌طورکلی اعتماد اجتماعی، هنجارهای اجتماعی و شبکه‎های اجتماعی سه عنصر اصلی در سرمایۀ اجتماعی می‎باشند که میزان کیفیت و کمیت آن‎ها توصیف‌کنندۀ سطح سرمایۀ اجتماعی در روابط میان انسان‎ها در جامعه است.

2- 1- 2- اعتماد اجتماعی

اعتماد اجتماعی عبارت است از تمایل فرد به پذیرش خطر در یک موقعیت اجتماعی، مبتنی بر اطمینان به اینکه دیگران به گونۀ مورد انتظار عمل کرده و از او حمایت خواهند کرد. اعتماد درواقع شاخصی مناسب برای ارتباطات مثبت و متقابل تلقی می‎شود که درنتیجه تکرار برخی تعامل‎ها در طول زمان تحت شرایط اجتماعی و اقتصادی در جامعه به وجود می‎آید (افسری و علیزاده: همان). وجود عنصر اعتماد در کلیۀ روابط اجتماعی اعم از خرد و کلان آثار و فواید چشم‎گیری همچون افزایش استقلال و توانایی فردی و گروهی، تسهیل و تسریع امور، کاهش هزینه‎ها را در پی دارد (ابوالحسنی، 1392، ص 72-73). درواقع ارتباط مستقیمی میان اعتماد و همکاری وجود دارد به‎گونه‎ای که هرچقدر سطح اعتماد در جامعه بیشتر شود، همکاری نیز بیشتر می‎گردد (تاجبخش، 1384، ص 292؛ ابوالحسنی، 1392، ص 73). در سرمایۀ اجتماعی به‌طور عمده به‎ویژه با توجه به شاخصۀ مشارکت مدنی، اعتماد عمومی موردتوجه است نه اعتماد مبتنی بر دانش و نه اعتماد عشیره‎ای. اعتماد عمومی از یک‌سو، نشان‌دهندۀ آمادگی اعضای جامعه جهت همکاری با یکدیگر و از سوی دیگر نیز نشان‌دهندۀ آمادگی آنان جهت ورود در فعالیت‎های مدنی است. به‌بیان‌دیگر، وجود اعتماد عمومی، هم افزایش‎دهندۀ مشارکت مدنی و پایبندی به تعهدات و هم کاهش‎دهندۀ روحیۀ فرصت‌طلبی و هزینه‌های کنش جمعی است (خضری، 1385، ص 34-35).

2- 1- 2- سیره

سیره در لغت به معنای طریقه، روش، سُنّت‏، چگونگى رفتار و کردار استعمال شده است (حسینی زبیدی، 1414 ق، ج 6، ص 559؛ بستانی و مهیار، 1375، ص 507). در معنای اصطلاحی نیز سیره به معنای روش، سنت، طریقه و رفتار و عملکرد انسان تعریف‌شده است (طباطبایی،1374، ج 5، ص 575؛ ملک‌زاده، 1392، ص 28).

2- 2- پیشینه‌ پژوهش

بررسی سیرۀ شهید سلیمانی در افزایش سرمایۀ اجتماعی نظام جمهوری اسلامی ایران در نوع خود موضوعی نو و بکر محسوب می‎شود. چراکه پژوهش‎هایی که به این موضوع نزدیک بوده‎اند به مسائلی همچون سبک مدیریت شهید سلیمانی، مؤلفه‎های مکتب شهید سلیمانی، ویژگی‎های تمدن‎سازی شهید سلیمانی، ارتباطات و ویژگی‎های فرماندهی شهید سلیمانی، تفکر راهبردی مدیریت جهادی شهید سلیمانی و غیره پرداخته‌اند؛ اما برخی از مهم‌ترین آثار مکتوب به‌ویژه مقالات علمی-پژوهشی نزدیک به موضوع این مقاله عبارت‌اند از:

جدول 1- مروری بر پژوهش‎های مرتبط با موضوع مقاله

اما آنچه درمجموع می‏توان گفت اینکه اولاً آثار نگاشته شده به‌طور خاص به ویژگی‎های سیرۀ شهید سلیمانی که می‌تواند در افزایش سرمایۀ اجتماعی تأثیرگذار باشد، اشاره‎ای نکرده‎اند. ثانیاً ادبیات تولیدشده دربارۀ شهید سلیمانی در مقالات نیز اگرچه عمدتاً به ویژگی‎های فرماندهی و مدیریتی شهید سلیمانی پرداخته‎اند اما بااین‌وجود، ظرفیت آن ویژگی‎ها در ارتباط با سرمایۀ اجتماعی موردتوجه آن مقالات نبوده است؛ و ثالثاً آثار تولیدشده به‌صورت کتاب‎ نیز به‎طور عمده به جمع‏آوری و دسته‏بندی سخنان آن شهید بسنده کرده‎اند. لذا درمجموع می‎توان گفت که موضوع مقالۀ حاضر از زاویه‎ای نو به سیرۀ شهید سلیمانی می‎پردازد و ظرفیتی دیگر از ابعاد مکتب آن شهید بزرگ را نمایان می‎کند.

3- روش‌شناسی پژوهش

در این پژوهش از تلفیقی از روش تحلیل مضمونی و روش تحلیلی استنباطی استفاده می‎شود.

3- 1- روش تحلیل مضمون

روش تحلیل مضمون یکی از روش‎های کیفی نوین تجزیه‌وتحلیل داده‎ها به شمار می‎رود که در این مقاله از آن استفاده‌شده است. تحلیل مضمون، فرایندی برای تحلیل داده‎های متنی است و داده‎های پراکنده و متنوع را به داده‎هایی غنی و تفصیلی تبدیل می‎کند. ابزارهای گوناگونی مانند قالب مضامین، شبکۀ مضامین، ماتریس مضامین برای استفاده و اجرای تحلیل مضمون وجود دارد. باوجوداینکه هریک از آن روش‎ها مزیت‎هایی نسبت به یکدیگر دارند اما در این میان، ازآنجاکه روش شبکه مضامین نسبت به دیگر روش‎ها، زمینۀ درک بهترِ روابط میان مضامین را برای پژوهشگر فراهم می‎کند، لذا در این مقاله از این روش استفاده خواهد شد. در تحلیل مضمون به روش شبکۀ مضامین، حرکت از مضامین مصرح و آشکار یعنی مضامین پایه‎ای به سمت مضامینی که کلی‎تر و انتزاعی‎تر هستند مانند مضامین سازمان دهنده شروع می‎شود و درنهایت به مضامین یا مضمون فراگیر و اصلی متن منتهی می‎شود. به‌عبارت‌دیگر، در شبکه مضامین، در ابتدا کدها و نکات کلیدی متن که مضامین پایه نام دارند از متن اصلی استخراج می‎شوند. در مرحلۀ بعد، مضامین پایه‎ای به‌دست‌آمده با یکدیگر مقایسه می‎شوند و در مضمون‎های کلی‎تر که مضامین سازمان دهنده نام دارند، ادغام و تلخیص می‎شوند. در مرحلۀ سوم، نیز مضامین سازمان دهنده به‌دست‌آمده نیز با یکدیگر مقایسه می‎شوند و در مضمون و مضامین کلی‎تر که مضمون یا مضامین فراگیر و اصلی نام دارند و دربرگیرنده اصول حاکم بر متن به مثابه کل می‎باشند، ادغام می‎شوند(ر.ک. شیخ‎زاده و دیگران،1390: 151-198).

4- یافته‌های پژوهش

در این پژوهش در ابتدا با استفاده از روش استنباطی و تحلیل مضمون با تحلیل متون مربوط به شهید سلیمانی اعم از بیانات مقام معظم رهبری، سخنرانی‎های شهید سلیمانی، توصیفات نخبگان دربارۀ شهید سلیمانی، مضامین پایه، مضامین سازمان دهنده و مضامین فراگیر استخراج می‎شود. سپس با بهره‌گیری از روش استنباطی و بهره‌گیری از آیات و روایات اسلامی، مضامین نهایی (مضامین سازمان دهندۀ 2) در قالب سه حوزۀ فردی، اجتماعی و فرماندهی- مدیریتی در سیرۀ شهید سلیمانی با توجه به تأثیری که مضامین مذکور می‎تواند بر اعتماد اجتماعی و سرمایۀ اجتماعی نظام جمهوری اسلامی ایران داشته باشد تبیین می‎گردد.

4- 1- استخراج مضامین پایه

جدول 2- متن، مضامین پایه

4- 2- استخراج مضامین سازمان دهنده و فراگیر

جدول 3- مضامین پایه، سازمان دهنده، فراگیر

4- 3- بررسی مضامین استخراج‌شده و سرمایۀ اجتماعی (عنصر اعتماد اجتماعی)

4- 3- 1- ویژگی‎های سیرۀ فردی شهید سلیمانی و افزایش سرمایۀ اجتماعی

ویژگی‎ها و شاخص‌های زیادی را در سیرۀ فردی شهید سلیمانی می‎توان یافت که ظرفیتی به شمار می‌آید که می‎تواند در افزایش سطح سرمایۀ اجتماعی نظام جمهوری اسلامی ایران مؤثر باشد که در این قسمت به سه مورد برجسته اشاره می‎شود.

الف ساده­زیستی و اعتماد اجتماعی

ساده­زیستی ازجملۀ ویژگی‎های شهید سلیمانی است که در افزایش سطح اعتماد اجتماعی تأثیرگذار هست. ساده­زیستی یکی از مهم‌ترین ارزش‎های مورد تأکید دین اسلام به‌ویژه برای مسئولان نظام اسلامی است. پیامبر اعظم (ص) و اهل‌بیت علیهم‌السلام خود ساده‌زیست بودند و مردم و به‌ویژه مسئولان حکومتی را نیز به ساده­زیستی سفارش نموده‎اند. در این راستا حضرت علی علیه‌السلام در نامه‌ای به فرمانروای بصره بر ساده‎زیستی مسئولان حکومتی تأکید می‌کند(سید رضی، 1383: ص 392-395). یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های شهید سلیمانی ساده‎زیستی و پرهیز از دنیاطلبی در عین توانگری می‎باشد. بررسی زندگی شهید سلیمانی نشان می‎دهد که ایشان هیچ میلی به تجملات و تشریفات نداشتند لذا باوجوداینکه می‌توانست با بهره‌گیری از امتیازات موقعیت شغلی‌اش، زندگی مرفه مشروعی داشته باشد، به میل خود، زندگی ساده‎ای با حداقل امکانات را برگزید (جاوید، 1398: 3؛ شورای فرهنگ عمومی کشور، ۱۳۹۸/۱۱/۲۲). با توجه به اینکه ساده زیستی مسئولان در نظام اسلامی به‌عنوان یک شاخص ارزشی اسلام موردتوجه و اقبال مردم می‎باشد لذا تلبس مسئولان به آن، یکی از مهم‌ترین عواملی است که سطح اعتماد اجتماعی را در سطح خرد نسبت به آن مسئول و در سطح کلان نسبت به‌نظام سیاسی افزایش می‎دهد و این امر نیز سبب افزایش سرمایۀ اجتماعی آن نظام می‎گردد؛ و درنتیجه همکاری و همدلی در جامعه افزایش می‌یابد و این امر نیز تحقق اهداف نظام اسلامی را تسهیل می‎نماید. لذا ویژگی ساده‎زیستی شهید سلیمانی ظرفیتی است که گسترش و ترویج آن در افزایش سطح اعتماد در جامعه نسبت به‌نظام اسلامی مؤثر می‎باشد.

ب صداقت و اعتماد اجتماعی

ویژگی صداقت در شهید سلیمانی ازجملۀ مؤلفه‎های اعتمادآفرین برای نظام اسلامی به‌عنوان کارگزار نظام جمهوری اسلامی محسوب می‌شود. ازجمله ویژگی‎های بارز و خاص شهید سلیمانی صداقت در حرف و عمل می‌باشد. پایبندی به صداقت در نزد شهید سلیمانی به‌قدری بود که ایشان در هیچ شرایطی حاضر نبود به‌وسیله نیرنگ و فریب حتی در زمینه‌های نظامی و اضطرار، امور را پیش ببرد بلکه همواره راه صداقت و راستی را پیش گرفت. شهید سلیمانی اگر وعده‎ای می‎داد به آن وعده جامه عمل می‌پوشاند. به‌عنوان‌مثال، مصداق بارز تحقق وعده‌ها نابودی داعش بود(دولتی، 1398: ص 5؛ خبرگزاری بسیج، 16/10/1398). ازآنجاکه اصل صداقت و راست‌گویی مسئولان نظام سیاسی ازجملۀ اوصافی است که سبب افزایش اعتماد مردم به کارگزاران نظام سیاسی و در سطح بالاتر نسبت به اصل حکومت می‎گردد. اعتماد به وجود آمده نیز سبب افزایش سرمایۀ اجتماعی نظام سیاسی می‎گردد و این امر نیز همکاری و مشارکت مردم را در تحقق اهداف حکومت در پی خواهد داشت؛ بنابراین ویژگی صادق­الوعد بودن شهید سلیمانی در انجام وظایف، ظرفیتی است که گسترش و ترویج آن در افزایش سطح اعتماد در جامعه نسبت به‌نظام اسلامی مؤثر می‎باشد.

پ ایثارگری و اعتماد اجتماعی

 ایثار ازجملۀ فضایل اخلاقی و حسنه‎ای است که در دین اسلام به آن سفارش شده است. شهید سلیمانی به‌ویژه عملکرد ایشان در جریان دفاع مقدس در جنگ تحمیلی و نیز مبارزه با جریان تکفیری تروریستی داعش نشان می‎دهد که فضیلت اخلاقی ایثار به معنای حقیقی و کامل آن در سرتاسر حیات ایشان آشکار است. وجود فرهنگ فداکاری ازخودگذشتگی و ایثار به‌عنوان ارزشی اسلامی، در مسئولان درراه انجام وظایف، سبب افزایش اعتماد اجتماعی در جامعه می‎گردد و این امر نیز سطح سرمایۀ اجتماعی نظام سیاسی را ارتقاء می‎بخشد. وقتی مسئولان حکومتی در مسیر تحقق اهداف نظام سیاسی از خود ایثار نشان دهند، مردم جامعه نیز با تلبس به فضیلت ایثار، حکومت را پشتیبانی می‎کنند. چراکه طبق روایات اسلامی «الناس علی دین ملوکهم»(مجلسی، 1403 ق، ج 102: ص 8). لذا ویژگی ایثارگرایانۀ شهید سلیمانی ظرفیتی است که گسترش و ترویج آن در افزایش سطح اعتماد در جامعه نسبت به‌نظام اسلامی مؤثر می‎باشد. شعار «من یک سلیمانیم» ازجملۀ نمودهای این ظرفیت هست.

4- 3- 2- ویژگی‎های سیرۀ اجتماعی شهید سلیمانی و افزایش سرمایۀ اجتماعی

در سیرۀ اجتماعی شهید سلیمانی نیز به ویژگی‎ها و شاخص‌های زیادی می‎توان اشاره کرد که ظرفیتی به شمار می‌آید که می‎تواند در افزایش سطح سرمایۀ اجتماعی نظام جمهوری اسلامی ایران اثرگذار باشد که در این قسمت به دو مورد برجسته اشاره می‎شود.

الف وحدت‎گرایی و اعتماد اجتماعی

 یکی از مهم‌ترین ویژگی‎های شهید سلیمانی، وحدت‎گرایی و جذب حداکثری در راستای حفظ وحدت است. وحدت‎گرایی یکی از مهم‌ترین آموزه‎های دین مبین اسلام است که درآیات و روایات بسیاری بر حفظ آن سفارش شده است. در برخی آیات کتاب الهی اختلاف و تفرقه عامل ضعف مسلمانان و از بین رفتن عظمت و شوکت آنان معرفی‌شده است «و أطیعواالله و رسولهُ و لاتنازعوا فَتَفشَلوا و تَذهبَ ریحَکُم» (انفال: 46). برخی دیگر از آیات قرآن کریم نیز گرفتار شدن در عذاب الهی را نتیجۀ عدم وحدت و اختلاف معرفی می‎کند «و لاتَکونوا کالَّذینَ تفرَّقوا و أختَلِفوا مِن بَعدِ ماجاءَهُمَ البیِّناتُ و اولئِکَ لَهُم عذابٌ عظیم» (آل عمران: 105). روایات نیز وحدت را مایه رحمت الهی و تفرقه را سبب عذاب الهی معرفی کرده‎اند «فَإِنَّ الِاجْتِمَاعَ رَحْمَةٌ وَ الْفُرْقَةَ عَذَاب‏»(دیلمی، 1412 ق، ج 2: ص 335). به اعتقاد شهید سلیمانی باید به جامعه ایران اسلامی به‌مثابۀ خانواده خود توجه نمود و همۀ افراد را در داخل خانواده جذب کرد. از دیدگاه شهید سلیمانی یکی از راه‎های تحقق وحدت در جامعه، وحدت حول محور اصول است. وحدت حول محور دشمن مشترک ازجملۀ آن اصول است؛ زیرا شناخت دشمن امری سیاسی نیست بلکه یک امری حقیقی می‎باشد و امکان‎پذیر است. چراکه با تحقیق دربارۀ عملکرد او آشکار می‎شود. وحدت‎گرایی و حفظ انسجام اجتماعی ازجملۀ عوامل مهمی است که سبب ایجاد عنصر اعتماد اجتماعی و افزایش آن در جامعه می‎شود و در مقابل، به وجود آمدن تفرقه و اختلاف در جامعه سبب سلب اعتماد اجتماعی نسبت به مسئولان می‎گردد (امام خمینی، 1378، ج‏21، ص 155-156)؛ لذا وجود وحدت که اعتمادآفرین است، سطح سرمایۀ اجتماعی حکومت را افزایش می‎دهد و این امر نیز سبب افزایش سطح همکاری مردم با مسئولان حکومتی در جهت حل مسائل و مشکلات جامعه (امام خمینی، 1378، ج 8، ص 308) می‎شود؛ لذا ویژگی وحدت‎گرایانۀ شهید سلیمانی ظرفیتی است که گسترش و ترویج آن در افزایش سطح اعتماد در جامعه نسبت به‌نظام اسلامی مؤثر می‎باشد.

ب مردم‎داری و اعتماد اجتماعی

مردم‎داری و احترام به آنان یکی از ویژگی‎های بارز و برجستۀ شهید سلیمانی می‎باشد. «مردم‌داری» به معنای خدمتگزار و غمخوار مردم بودن، خوش‌اخلاقی، عفو و گذشت، بخشش و محبت، تواضع و خاکساری، حوصله و تحمل، تفقد و رسیدگی ازجمله فضایل اخلاقی معاشرت در جامعه است که درواقع، رمز و راز زندگی اجتماعی است و برای شخص مردم‎دار پایگاه مردمی و برخورداری از رأفت و رحمت و مودّت و حمایت مردم را در پی خواهد داشت (ر.ک. محدثی، 1376). درآیات و روایات اسلامی بسیاری نیز بر مدارای با مردم سفارش شده است. از پیامبر بزرگ اسلام نقل‌شده است که مدارا نمودن با مردم نصف ایمان و نرمى و مهربانى کردن با آنان نصف زندگى می‌باشد«مُداراةُ النّاسِ نِصفُ الإیمانِ و الرِّفقُ بِهِم نِصفُ العَیشِ»(کلینی، 1429 ق، ج 3: ص 304). در روایات دیگری نیز مدارای با مردم با تعابیری همچون رأس حکمت «رَأْسُ الْحِکْمَةِ مُدَارَاةُ النَّاس‏»(لیثی واسطى، 1376: ص 264)، ثمرۀ عقل «ثَمَرَةُ الْعَقْلِ مُدَارَاةُ النَّاسِ»(همان: ص 209) و سلامت دین و دنیا «سَلَامَةُ الدِّینِ وَ الدُّنْیَا فِی مُدَارَاةِ النَّاس‏»(همان: ص 285) معرفی‌شده است. مردم در منظر شهید سلیمانی از احترام خاصی برخوردار بودند(محمدباقر قالیباف، 1399)؛ لذا به مردم عشق می‎ورزید(حاجی‎صادقی، 25/12/1398) و به آنان باور داشت (سخنرانی حاج قاسم، 22/11/1396؛ مهروان فر، 1398: ص 251-252). با توجه به توصیفی که از مردم‎داری بیان شد، وجود این ویژگی در مسئولان حکومتی تأثیر بسزایی در جلب اعتماد مردم دارد و سرمایۀ اجتماعی نظام سیاسی را افزایش می‎دهد و درنتیجه همکاری و همدلی مردم را در پشتیبانی از حکومت در پی خواهد داشت. ازآنجاکه سردار سلیمانی بر اساس سیرۀ عملی و نیز به اذعان بسیاری از نخبگان سیاسی و اجتماعی کشور دارای خصلت مردم‌داری بودند. لذا این ویژگی ایشان، ظرفیتی است که گسترش و ترویج آن در افزایش سطح اعتماد عمومی نسبت به‌نظام اسلامی مؤثر می‎باشد.

4- 3- 3- ویژگی‌های سیرۀ فرماندهی و مدیریتی شهید سلیمانی و افزایش سرمایۀ اجتماعی

ویژگی‎ها و شاخص‎های زیادی را در سیرۀ فرماندهی مدیریتی شهید سلیمانی می‎توان یافت که ظرفیتی به شمار می‌آید که می‎تواند در افزایش سطح سرمایۀ اجتماعی نظام جمهوری اسلامی ایران اثرگذار باشد که در این قسمت به دو مورد برجسته اشاره می‎شود.

الف حافظ منافع ملی بودن و اعتماد اجتماعی

ازجملۀ ویژگی‎های مدیریتی سردار سلیمانی، دغدغه ایشان نسبت به حفظ منافع ملی است که نقش بسزایی در افزایش سطح اعتماد اجتماعی نسبت به مردم دارد. حفاظت از منافع ملی ازجمله موضوعاتی است که موردتوجه دین اسلام می‎باشد. آیات و روایات بسیاری را می‎توان در این زمینه یافت که بر حفاظت از منافع ملی در عرصه‎های مختلف سیاسی، اقتصادی و فرهنگی دلالت دارند. همچون آیات و روایات دال بر جهاد: «وَ جاهِدُوا بِأَمْوالِکُمْ وَ أَنْفُسِکُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ»(توبه: 41)، امربه‌معروف و نهی از منکر: «کُنْتُمْ خَیْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَر»(آل عمران: 110)، تقویت بنیه دفاعی: «وَ أَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ وَ مِنْ رِباطِ الْخَیْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللَّهِ وَ عَدُوَّکُم‏»(انفال: 60)، مجازات محاربان و مفسدان فی‌الارض: «إِنَّما جَزاءُ الَّذینَ یُحارِبُونَ‏ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ یَسْعَوْنَ فِی الْأَرْضِ فَساداً أَنْ یُقَتَّلُوا أَوْ یُصَلَّبُوا أَوْ تُقَطَّعَ أَیْدیهِمْ وَ أَرْجُلُهُمْ مِنْ خِلافٍ أَوْ یُنْفَوْا مِنَ الْأَرْضِ»(مائده: 33) شهید سلیمانی ازجملۀ مسئولانی است که مصداق اتم و کامل حافظ منافع ملی است. در برهه‌های مختلف تاریخ انقلاب اسلامی از جنگ تحمیلی تا جنگ علیه داعش این ویژگی را به منصۀ ظهور گذاشته است. یکی از مهم‌ترین وظایف مسئولان در هر جایگاهی، دفاع و حفاظت از منافع ملی است. تحقق این امر در مسئولان به‎ویژه زمانی که همراه با ایثار و جان‌فشانی نیز باشد، تأثیر بسزایی در جامعه دارد و سبب افزایش اعتماد عمومی می‎گردد و این امر نیز سطح سرمایۀ اجتماعی نظام سیاسی را در راستای تحقق اهداف نظام، افزایش می‎دهد. لذا ویژگی حافظ منافع ملی بودن شهید سلیمانی، ظرفیتی است که گسترش و ترویج آن در افزایش سطح اعتماد عمومی نسبت به‌نظام اسلامی مؤثر می‎باشد.

ب امانت‌داری (حافظ بیت‎المال بودن) و اعتماد اجتماعی

حفاظت از بیت‎المال یکی دیگر از ویژگی‎های مدیریتی شهید سلیمانی است که رابطۀ مستقیمی با افزایش سطح اعتماد اجتماعی دارد. بیت‌المال مجموعه‌ای از اموال عمومی را شامل می‎شود که در اختیار حکومت اسلامی قرارگرفته تا در امور عمومی صرف شود. بیت‎المال درواقع امانتی نزد مسئولان حکومتی است و وظیفه‌دارند تا ضمن حفظ، آن را در موارد خاص خود هزینه کنند. هرگونه سوءاستفاده و تصرف مالکانه در بیت‎المال حرام است و مجازات دنیوی و اخروی در پی دارد. ازنظر قرآن از صفات مؤمن آن است که در امانت خیانت نمی‌ورزد و رعایت امانت می‌کند «وَ الَّذِینَ هُمْ لِأَماناتِهِمْ وَ عَهْدِهِمْ راعُون‏» (مؤمنون: 8). حضرت امیرالمؤمنین (ع) نیز در نامه‎ای اقدام یکی از فرماندارانش در خیانت‌درامانت (بیت‌المال) را به‌شدت نکوهش می‎کند (سیدرضی: 1383: ص 388-389). سردار سلیمانی نیز با تأسی به مکتب اسلام و سیرۀ اهل‌بیت (ع) نسبت به حفظ و صرف درست اموال دولتی و بیت‎المال در اختیارش، حساسیت داشت. «بسیار دست‎پاک و به بیت‎المال حساس بودند» (خبرگزاری ایسنا، 15/10/1398) و به این حساسیت، به‌عنوان یک ارزش، افتخار می‎کرد «ما افتخار می‎کنیم به مغفوری که وقتی همسرش می‎خواست وضع حمل بکند برای رساندن خود به بیمارستان، به خاطر حفظ بیت‎المال، از موتورسیکلت سپاه استفاده نکرد»(سخنرانی شهید سلیمانی، ر.ک. مهروان فر، 1388: ص 159). یکی از ثمرات امانت‌داری کارگزاران و مسئولان حکومتی به‎ویژه نسبت به بیت‎المال این است که مردم با مشاهدۀ آن، اعتمادشان نسبت به مسئولان و در سطحی بالاتر نسبت به‌نظام سیاسی تقویت می‎شود و افزایش می‎یابد. این امر نیز سرمایۀ اجتماعی حکومت را افزایش می‎دهد و درنتیجه، نوعی همکاری و همدلی بین مردم و حکومت در جامعه ایجاد می‎شود و در این وضعیت، تحقق اهداف نظام سیاسی تسهیل می‎گردد؛ لذا ویژگی امانت‌داری شهید سلیمانی نسبت به بیت‎المال ظرفیتی است که گسترش و ترویج آن در افزایش سطح اعتماد عمومی نسبت به‌نظام اسلامی مؤثر می‎باشد.

5- بحث، نتیجه‌گیری و پیشنهادها

5- 1- بحث

در این پژوهش با هدف دستیابی به ویژگی‎های سیرۀ شهید سلیمانی مرتبط با افزایش سرمایۀ اجتماعی نظام جمهوری اسلامی ایران، در ابتدا مهم‌ترین ویژگی‎های سیرۀ شهید سلیمانی در سه حوزۀ فردی، اجتماعی و مدیریتی – فرماندهی با استفاده از روش تحلیل مضمونی استخراج گردید. سپس با استفاده از روش استنباطی 7 ویژگی کلیدی در سیرۀ شهید سلیمانی که نسبت و ارتباط قریبی با افزایش اعتماد و سرمایۀ اجتماعی داشتند، استخراج گردید. درحالی‌که پژوهش‌های صورت گرفته اولاً عمدتاً درصدد استخراج ویژگی‎هایی صرفاً در حوزۀ مدیریتی و فرماندهی شهید سلیمانی بوده‎اند نه حوزه‎های دیگری همچون حوزۀ فردی و اجتماعی؛ و ثانیاً به متغیر اعتماد و سرمایۀ اجتماعی نیز توجهی نداشته‎اند؛ بنابراین پژوهش حاضر باوجود شباهت اجمالی در ویژگی‎های حوزۀ مدیریتی - فرماندهی شهید سلیمانی به برخی پژوهش‌های پیشین، اما به دلیل پرداختن به ویژگی‎های حوزه‎های فردی و اجتماعی آن شهید که مرتبط با مقولۀ سرمایۀ اجتماعی نظام جمهوری اسلامی ایران است، پژوهشی جدید محسوب می‌شود که زیربنای پژوهش‎های بعدی را فراهم می‎کند.

5- 2- نتیجه‌گیری

اعتماد مردم به‌نظام سیاسی یکی از مهم‌ترین و محوری‌ترین عناصر سرمایۀ اجتماعی در هر نظام سیاسی به شمار می‎آید که هرچقدر این اعتماد افزایش یابد پیوند مردم با نظام سیاسی مستحکم‎تر خواهد شد و این وضعیت سبب همدلی و همکاری بیشتر مردم با یکدیگر در جامعه و به‌ویژه همکاری آنان با نظام سیاسی خواهد شد و درنتیجه، تحقق اهداف آن نظام را تسهیل و تسریع می‎نماید. وجود مؤلفه‎ها و ویژگی‎هایی در مسئولان نظام همچون، قانون‎مداری، امانت‌داری، صداقت و توجه به منافع ملی، نقش بسزایی در افزایش اعتماد اجتماعی و در سطح کلان، افزایش سرمایۀ اجتماعی دارد. بررسی ابعاد شخصیتی شهید سلیمانی که از تحلیل سخنان ایشان و توصیفاتی که از ایشان بیان‌شده نشان می‎دهد که در سیرۀ عملی ایشان به ویژگی‎هایی می‎توان اشاره کرد ظرفیت بسزایی در افزایش اعتماد عمومی به‌نظام اسلامی و ارتقاء سطح سرمایۀ اجتماعی دارد. لذا در این مقاله در راستای تحقق هدف اصلی و اهداف فرعی پژوهش و پاسخ به پرسش‎های اصلی و فرعی مقاله با کاربست روش تحلیل مضمونی و روش تحلیلی استنباطی، نتایج ذیل حاصل شد:

• در پاسخ به این سؤال که چه ویژگی‌هایی در سیرۀ فردی شهید سلیمانی می‎تواند در افزایش سرمایۀ اجتماعی نظام جمهوری اسلامی ایران مؤثر باشد؟ این نتیجه حاصل شد که ساده­زیستی، صداقت و ایثارگری ازجملۀ مهم‌ترین ویژگی‌های شهید سلیمانی در سیرۀ فردی می‌باشد که الگو­گیری و گسترش آن‌ها در جامعه به‎ویژه در میان مسئولان، می‎تواند سبب استمرار سرمایۀ اجتماعی نظام اسلامی گردد.
• در پاسخ به این سؤال که چه ویژگی‌هایی در سیرۀ اجتماعی شهید سلیمانی می‎تواند در افزایش سرمایۀ اجتماعی نظام جمهوری اسلامی ایران مؤثر باشد؟ این نتیجه حاصل شد که وحدت‌گرایی و مردم‌داری ازجملۀ مهم‌ترین ویژگی‌های شهید سلیمانی در سیرۀ اجتماعی می‌باشد که الگو گیری و گسترش آن‌ها در جامعه به‎ویژه در میان مسئولان، می‎تواند سبب استمرار سرمایۀ اجتماعی نظام اسلامی گردد.
• در پاسخ به این سؤال که چه ویژگی‌هایی در سیرۀ فرماندهی- مدیریتی شهید سلیمانی می‎تواند در افزایش سرمایۀ اجتماعی نظام جمهوری اسلامی ایران مؤثر باشد؟ این نتیجه حاصل شد که حفاظت از منافع ملی و حساسیت و امانت‎داری و حفاظت از بیت‎المال ازجملۀ مهم‌ترین ویژگی‌های شهید سلیمانی در سیرۀ فرماندهی – مدیریتی می‌باشد که الگوگیری و گسترش آن‌ها در جامعه به‎ویژه در میان مسئولان، می‎تواند سبب استمرار سرمایۀ اجتماعی نظام اسلامی گردد.

درمجموع بسط و توسعۀ ویژگی‎های مذکور به‌ویژه در میان نخبگان و کارگزاران نظام جمهوری اسلامی ایران، -که بر آن ویژگی‎ها می‎توان عنوان شاخص‎های روحیۀ جهادی و انقلابی نیز اطلاق کرد، زمینه‎ساز افزایش و ارتقاء سطح سرمایۀ اجتماعی می‎گردد و این امر نیز تحقق اهداف انقلاب اسلامی را تسهیل و تسریع می‎نماید.

نمودار 1. الگوی سیره شهید سلیمانی در افزایش سرمایۀ اجتماعی

5- 3- پیشنهادها

 در این مقاله تلاش شد تا ظرفیت سیرۀ شهید سلیمانی در افزایش اعتماد اجتماعی به‌عنوان یکی از عناصر سه‌گانۀ سرمایۀ اجتماعی نظام جمهوری اسلامی بررسی شود. بااین‌وجود، مقالۀ حاضر به لحاظ نظری قابلیت بسط دارد و همچنین به لحاظ کاربردی نیز قابل‌توجه و دارای فواید کاربردی است. لذا پیشنهادهایی را در این خصوص می‎توان عرضه داشت:

• پژوهشگران می‎توانند به تحقیق دربارۀ ظرفیت سیرۀ شهید سلیمانی در دو عنصر دیگر از سرمایۀ اجتماعی یعنی شبکه‎های اجتماعی و هنجارهای اجتماعی نیز بپردازند.
• با توجه وسعت مکتب شهید سلیمانی، در این مقاله بخش کوچکی از ظرفیت‌های مکتب آن شهید بیان گردید. لذا در پژوهش‎های تکمیلی می‎توان از زوایای مختلف سیاسی، فرهنگی و اقتصادی نیز به بررسی نقش و ظرفیت‎های مکتب آن شهید در محقق نمودن اهداف متعالی انقلاب اسلامی به‌ویژه آرمان تمدن نوین اسلامی پرداخت.
• نتایج این پژوهش می‌تواند به‌عنوان معیار و شاخص‌هایی جهت گزینش مدیران و فرماندهان و نیز ارزیابی آنان در طول خدمت موردتوجه قرار گیرد.
• نتایج این پژوهش می‌تواند به‌عنوان اهداف در برنامه‌ریزی‌های آموزشی و پرورشی در جهت ارتقای روحیه انقلابی و مدیریت جهادی کارگزاران نظام اسلامی موردتوجه قرار گیرد.

6- منابع فارسی

6- 1- منابع فارسی

مقاله‎ها

1.ابوالحسنی، سید رحیم (1392) کارکردهای سیاسی سرمایۀ اجتماعی؛ سرمایۀ اجتماعی و سیاست، فصلنامه سیاست جهانی، س 2، ش 4، زمستان، ص 69-87.

2.افسری، علی و علیزاده، امیر خادم (1395). «تأثیر آموزه‎های اعتقادی و اخلاقی اسلام بر سرمایه اجتماعی مسلمانان جهان (با تأکید بر شاخص اعتماد تعمیم‌یافته)»، فصلنامه پژوهش‎های رشد و توسعه اقتصادی، س 6، ش 23، تابستان، ص 45-58.

3.بیات، عبدالحمید و سید طباطبایی، سیدمهدی (1399). «الگوی مطلوب ارتباطات میان فردی در سلسله مراتب فرماندهی: مورد مطالعه شهید حاج قاسم سلیمانی»، نشریۀ علمی مدیریت اسلامی، س 28، ش 4، زمستان، 169-185.

4.پهلوان‎شریف، محمدامین و کاظمی‎شورئی، محمدحسین (1399). «تبیین الگوی شایستگی مدیران جهادی تمدن ساز (مطالعۀ موردی: شهید قاسم سلیمانی)»، نشریۀ علمی مدیریت اسلامی، س 28، ش 4، زمستان، 141-168.

5.جاوید، علی (1398). «سیره مدیریتی شهید سلیمانی در آینه قرآن و عترت»، روزنامۀ فرهیختگان، ش 2952، 17 دی.

6.جلیلیان، حسین (1399). «الگوی تفکر راهبردی مدیران جهادی بر اساس وصیتنامه الهی سیاسی شهید قاسم سلیمانی»، نشریۀ علمی مدیریت اسلامی، س 28، ش 4، زمستان، 93-111.

7.خانی، علی و محمدی، حمیدرضا (1399). «بازشناسی مؤلفه‎های مکتب شهید سلیمانی مبتنی بر بیانات امام خامنه‎ای (مدظله العالی)»، فصلنامه مطالعات راهبردی بسیج، س 23، ش 86، بهار، 5-37.

8.خضری، محمد (1385). «دولت و سرمایۀ اجتماعی»، فصلنامه مطالعات راهبردی، س 9، ش 31، بهار، ص 31-51.

9.دولتی، سمیه (1398). «صداقت و روحیه جهادی شاخصه‌های یک نیروی انقلابی»، روزنامه کیهان، ش 22397، 15 بهمن.

10.دهقانی پوده، حسین و پاشایی هولاسو، امین (1399). «تدوین الگوی فرماندهی شهید قاسم سلیمانی»، نشریۀ علمی مدیریت اسلامی، س 28، ش 4، تابستان، 13-37.

11.شریفیان‎ثانی، مریم (1380). «سرمایه اجتماعی: مفاهیم اصلی و چارچوب نظری»، فصلنامه رفاه اجتماعی، س 1، ش 2، زمستان، 5-18.

12.شیخ‎زاده، محمد و دیگران (1390). «تحلیل مضمون و شبکه مضامین: روشی ساده و کارآمد برای تبیین الگوهای موجود در داده‎های کیفی»، اندیشه مدیریت راهبردی، س 5، ش 10، ص 151-198.

13.ظاهری، محمدمهدی (1399). «ارائه الگوی مدیریتی در تراز انقلاب برای مدیران عالی جمهوری اسلامی ایران مبتنی بر سبک مدیریتی شهید سپهبد قاسم سلیمانی»، فصلنامه مدیریت اسلامی، ش 28، بهار، 21 – 46.

14.قراباغ، میثم و ازگلی، محمد (1399). «واکاوی سبک رهبری سردار شهید حاج قاسم سلیمانی الگوی متعالی رهبری خدمتگزار»، نشریۀ علمی مدیریت اسلامی، س 28، ش 4، زمستان، 113-139.

کتاب‎ها

1.قرآن کریم

2.امام خمینی (1378). صحیفۀ امام، تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی.

3.بستانى، فؤاد افرام و مهیار، رضا (1375). فرهنگ ابجدی، تهران: انتشارات اسلامی، چاپ دوم.‏

4.تاجبخش، کیان (1384). سرمایۀ اجتماعی (اعتماد، دموکراسی و توسعه)، ترجمۀ افشین خاکباز و حسن پویان، تهران: نشر شیرازه.

5.حسینی زبیدی، محمد مرتضى‏(1414 ق). تاج العروس من جواهر القاموس‏، بیروت: دارالفکر، چاپ اول.

6.دیلمى، حسن بن محمد (1412 ق). ارشاد القلوب إلى الصواب، قم: الشریف الرضی.‏

7.سید رضی (1383). نهج‌البلاغه، ترجمۀ محمد دشتی، قم: انتشارات آل علی (ع).

8.شیرازی، علی (1399). شاخص‎های مکتب شهید سلیمانی، قم: خط مقدم، چاپ اول.

9.طباطبایی، محمدحسین (1374). ترجمه تفسیر المیزان‏، قم: دفتر انتشارات اسلامى‏، چاپ پنجم.

10.کلینى، محمد (1429 ق). کافی، قم: دارالحدیث‏.

11.لیثى واسطى، على بن محمد (1376). عیون الحکم و المواعظ، قم: دار الحدیث‏.

12.مجلسى، محمدباقر بن محمدتقی (1403 ق). بحار الأنوار، بیروت: دار احیاء التراث العربی‏، چاپ دوم.

13.ملک‌زاده، محمد (1392). سیرۀ سیاسی معصومان (ع) در عصر حاکمیت جور، تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی، چاپ اول.

14.مهروان‎فر، ابوذر (1398). برادر قاسم: سیری در اندیشۀ حاج قاسم، قم: انتشارات مهر امیرالمؤمنین (ع).

منابع اینترنتی

1.حاجی صادقی، عبدالله (1398). «۹ ویژگی سردار شهید دل‌ها حاج قاسم سلیمانی»، خبرگزاری مشرق، دسترسی در: https://www.mashreghnews.ir/news/1051991/

2.خبرگزاری ایسنا (1398). «فرمانده‌ای که فرزندانشان بدون تلویزیون بودند»، 15 دی، دسترسی در: https://www.isna.ir/news/98101511316

3.خبرگزاری بسیج (1398)، «صداقت در گفتار و عمل ویژگی خاص سردار سلیمانی»، 22 دی، دسترسی: https://basijnews.ir/fa/news/9205592

4.خبرگزاری تسنیم (1396). «سردار سلیمانی در پیامی به امام خامنه‌ای پایان داعش را رسماً اعلام کرد»، 30 آبان، دسترسی در: https://www.tasnimnews.com/fa/news/1396/08/30/1579491/

5.خبرگزاری تسنیم (1399). «ناگفته‌های «قالیباف» درباره روز شهادت «حاج احمد کاظمی» و منش مردم مداری «حاج قاسم»، 2 مهر، دسترسی در: https://www.tasnimnews.com/fa/news/1399/07/02/2354760/

6.خبرگزاری شبستان، (1398). «ناگفته‌های امام‌جمعه رفسنجان از زندگی شهید سپهبد سلیمانی»، 14 دی، دسترسی در: http://shabestan.ir/detail/News/876476

7.خبرگزاری صداوسیما (1396). «وعده سردار سلیمانی؛ جشن نابودی داعش تا دو ماه دیگر»، 30 شهریور، دسترسی در: https://www.iribnews.ir/007cew

8.دبیرخانه شورای فرهنگ عمومی کشور (1398). «تبیین مؤلفه‌های مکتب شهید سردار سلیمانی»، خبرگزاری برنا،22 بهمن، دسترسی در: https://www.borna.news/fa/tiny/news-962548

9.سلیمانی، قاسم (30/8/1396). «نامه‌ سرلشکر قاسم سلیمانی به رهبر انقلاب درباره پایان سیطره داعش»، دسترسی در: https://farsi.khamenei.ir/news-content?id=38253

10.محدثی، جواد (1376). «مردم‎داری»، مجلۀ پیام زن، ش 67، مهر، دسترسی در: https://hawzah.net/fa/Magazine/View/3992/4592/33477

6- 2- منابع لاتین

Articles

1.Putnam, R. D.(). Bowling Alone: America's Declining Social Capital. Journal of Democracy, 6 (1), 1995, 65-78.

2.Parts, E. “The Dynamics and Determinants of Social Capital in the European Union and Neighbouring Countries”. XXI International Conference on Economic Policy in EU States – year2013, University of Tartu and Tallinn Technical University, Janeda, Estonia, June2013, 27-28

[1] علی اصغر نصیری (نویسنده مسئول) استادیار گروه معارف اسلامی دانشگاه صنعتی شاهرود-شاهرود–سمنان– ایران-a.nasiri@shahroodut.ac.ir